La huerta biodiversa

Wyróżnione

La idea de un jardín ecológico no es solo por tener vegetales, frutas y hierbas saludables de cultivo propio, reduciendo los desechos, sino también se trata de crear un ambiente de la vida, una hábitat para muchas especies de plantas y animales, incluidos los polinizadores, cuyas poblaciones han disminuido drásticamente en los últimos años. Durante 20 años en Polonia, el número de aves del paisaje agrícola ha bajado aproximadamente un 70%, en 27 años aproximadamente 70% menos de insectos (algunos recuerdan los tiempos en que viajaban en el automóvil y había muchisimos rastros en el parabrisas, ahora ya no existe tal cosa). El jardín debería ser una parte de un ecosistema más grande. Crear un entorno así requiere gran paciencia, consistencia, trabajo, observar la naturaleza, ampliar constantemente el conocimiento,hacer numerosos experimentos … pero los esfuerzos a veces también pueden producir altas cosechas y el jardín se volverá amigable con la naturaleza.

Unas fincas agroecologica en Antioquia, Colombia

Perfecta administraciòn

Hace 10-20 años, se podían observar gran variedad, mosaico de los cultivos, muchas personas tenían huertas familiares, junto con la progresiva industrialización de la agricultura, la red creciente de los supermercados, las tiendas de descuento, la gente dejó de cultivar, preparar conservas, provisiones e incluso cocinar (más restaurantes, comida más frecuente para llevar en poliestireno cancerígeno), diciendo „no vale la pena”. Las personas que tienen las parcelas, por unsibaritismo y falta de razón generalmente siembran puro pasto que rocen con fertilizantes y pesticidas, constantemente riegan desperdiciando agua, consumen energía guadañando y  meten el pasto cortado ,las hojas en bolsas de plástico al cambio de la composta. Plantarán algunos árboles, en mayoría coníferas, no autoctomas como las tuyas que no coinciden con el ecosistema. Se forman las llamados „Desiertos verdes”, hostiles para polinizadores, pájaros y otras criaturas. Recuerdo de las lecciones de geografía en la escuela que se estigmatizaba los cultivos màs pequeños, familiares, más respetuosos con el medio ambiente y se alababa la agricultura a gran escala, monocultural. Abandonar la agricultura se consideraba un indice del „desarrollo de la civilización”, asi se pudiera entenderlo.

Mucha gente escapó del campo o todavía vive allí, pero prácticamente no hace nada. El resultado es una pérdida de los hábitats y biodiversidad de especies, el número de animales y plantas está disminuyendo rápidamente. Se crearon monocultivos a gran escala: cultivos de una sola especie, generalmente colza, trigo o maíz, previamente no cultivados a gran escala en Polonia, utilizados para producir forraje y rellenos para muchos productos alimenticios.

La cantidad de los mercados, bazares y pequeñas tiendas también ha disminuido, reemplazados por los supermercados extranjeros, comprando los productos de los agricultores por centavos y vendiendo mucho más caro.

Los pantanos y humedales en lugar de usarse, por ejemplo para el cultivo de porras de agua (que pueden servir como material de construcción natural en lugar de poliestireno espumado) se drenaban intensamente, lo que contribuyó a períodos más largos y fuertes de sequía (falta de retención de agua) o eutrofización del mar (nitratos y fosfatos). Los campos están salpicados con una mayor cantidad de productos químicos para la protección de las plantas, incluidos los altamente tóxicos, bioacumulables, no biodegradables, que matan a las abejas y otros organismos – el herbicida glifosato (Roundap). También se lo usa ilegalmente para el proceso de secar de plantas antes de la cosecha eso resulta en las altas concentraciones del herbicida en los alimentos y esto causa las alergias entre otros intolerancia al gluten, etc., debilita la inmunidad, la fertilidad y produce los cánceres de linfoma. Quien no sabe cuál consorcio agroindustrial-farmacéutico està detrás de esto, quién tiene un enorme poder global, recomiendo buscar una información y familiarizarse para estar conciente. Debido a la soberanía alimentaria amenazada, vale la pena volver a sus propios cultivos, recolectar semillas y conservarlas para los próximos años, creando „los bancos de semillas” y buscar pequeños productores locales, para quienes es importante cuidar el medio ambiente y la salud de otras personas, comprarles directamente, no a través de intermediarios que establecen un alto margen.

Me agradò la idea de la cooperativa alimentaria, que reunió a pequeños productores ecológicos y artesanales y la iniciativa del „foro de soberanía alimentaria” este año, durante el cual se pudo conocer a personas que se preocupan por la ecología en la agricultura y la horticultura y que la gente tenga màs acceso a los alimentos saludables. Hasta ahora, estaba bastante preocupada por este tema, porque entre las muchas personas que conocí habia pocas que cultivaran y cocinaran, especialmente en la edad de 20 a 40 años o que buscaran productos alimenticios más ecológicos (lo que no significa verduras costosas / frutas „bio” de Alemania, Francia y otros países en envases de plástico, desechables). Afortunadamente, sin embargo, cada vez hay más personas que aprecian el trabajo de un agricultor / jardinero, alimentos frescos directamente del productor y algunos deciden comenzar cultivar algo por su propia cuenta. Además la „epidemia” concientizò a muchas personas que la adicción total a los supermercados es arriesgada, no solo no sabemos lo que comemos, los productos pueden agotarse y los precios pueden aumentar. Muchas personas de la ciudad deciden huir al campo, donde la vida es más sana, barata y segura.

Desde la infancia tuve contacto con el campo, la agricultura, la jardinería en mayor o menor grado, el jardín al lado de la casa siempre estaba presente, antes más pequeño, luego más grande. Además viajando con mucho gusto visito varios tipos de granjas orgánicas, ayudando, tomando inspiraciones, intercambiando los conocimientos. Animo a viajar, probar agricultura, jardinería y agroforestería. Se puede buscar anfitriones/agricultores mediante:

Myzbieramy.pl

https://www.workaway.info/

woof.net

www.helpx.net

Era voluntaria y tambièn recibìa unos voluntarios de diferentes lados: España, Italia, Perú, Colombia, Brasil, Estados Unidos, Canadá … Es una oportunidad para conocer mejor la gente local, la vida fuera de la ciudad, alimentaciòn más saludables, varios tipos de plantas, incluso medicinales.

Entre las varias granjas visitadas en México, Nicaragua, República Dominicana, Panamá, Tailandia … la mejor impresión en mí causaron los cultivos muy bien organizados en Antigua, Guatemala, donde conocí un árbol de vida  “moringa” de Asia cual introducieron a America Central. Me inspiró mucho un proyecto agroforestal en Costa Rica, en la península de Osa, donde los canadienses, padre con hija, plantaron 12 mil árboles, 300 especies amenazadas de extinción, endémicas (que crecen solo en un área determinada) en area 20 hectáreas, después de 10 años se formò un bosque, aparecieron muchas especies de animales bandadas de monos arañas,cariblanco, aulladores, tucanes, loros …

También llevo un gran cariño por una granja en Colombia, donde pasé una semana con Egui involucrado en la agricultura orgánica, numerosos proyectos con su familia modesta, muy amable y hospitalaria en Caqueza, cerca de Bogotá. A la finca se caminaba 40 minutos desde la carretera, se lavaba la ropa a mano, se bañaba en agua helada, se tomaba “un tinto”(pequeño cafè no tan fuerte) frecuente, escuchaba música tradicional de joropo con los codornices cuales les gustaba esa mùsica. Admiré varios cultivos en las laderas, entre otros: café, pimiento picante, chachafrutos (un tipo de frijol), curubas (maracuyá), guatilas (chayote) y otros.

Animo a llevar propios caballones si alguien tiene un pedazo de la tierra, si no se tuviera mucho espacio, se podria probar en macetas en el balcón o incluso hierbas en el alféizar de la ventana en el apartamento. También existe una posibilidad de alquilar tierras de cultivo (al menos en Polonia, no sè los leyes otros paises) incluso prácticamente de forma gratuita solamente por una condiciòn de cultivar la tierra.

Aqui un ejemplo de una finca agroecologica de una hèctarea https://www.youtube.com/watch?v=P44J-N6gNhk

Presentaré algunas reglas del eco-jardín.

  1. En primer lugar, por supuesto, no usamos ningún producto químico, recogemos las malezas a mano. La forma de reducirlos puede ser una rotación de cultivos o el acolchado o mantillo con corteza, astillas, hierba, paja. La corteza de las coníferas acidifica el suelo y es adecuada para plantas acidófilas, por ejemplo, arándanos. Estemos en armonía con la naturaleza para obtener cultivos saludables y abundantes.

Unas pràcticas agroecològicas

2. Se puede fertilizar con moderación usando el estiércol, estercolero de ortiga nutritiva, fortaleciendo plantas y composta. Se puede sembrar unas plantas como fertilizantes verdes:

fàbaceas que viven en simbiosis con bacterias papilares, usando nitrógeno de la atmósfera, por ejemplo, lupinos, guisantes, frijoles y otras legumbres. Además el lupino blanco produce grandes cantidades de ácidos que activan el fósforo del suelo, lo que apoya un sistema radicular más largo y también contribuye a la formación de una estructura del suelo con grumos.

-Como los cultivos asociados(planta-abrigo) , el fertilizante verde que se cavará después del crecimiento puede estar entre otros Phacelia tancetifolia de la familia Asteraceae, nativa del sudoeste de Estados Unidos y norte de Mèxico. No requiere una gran cantidad de agua, resiste las heladas hasta -8 grados, afloja bien la capa superior del suelo.

3. Las raíces de alforfòn (trigo sarraceno) producen los compuestos que descomponen el calcio y el fósforo, mejoran la estructura del suelo, aflojan, pero no funcionan en suelos muy pesados. El trigo sarraceno limita la aparición de otras malezas. Usa la rotación de los cultivos, plantando otras especies en el área para fertilizar, no esterilizar el suelo. Además la planta sembrada, plantada en el mismo lugar cada año, puede ser más atacada por las enfermedades, plagas, por ejemplo el escarabajo de papa de Colorado. Gracias al cambio regular de vegetales, ninguna enfermedad se asentará en un sitio determinado. Las plantas de repollo que les gusta el nitrógeno prosperan bien en el lugar donde crecieron las legumbres el año anterior.

4. Son ùtiles los microorganismos que nutren y fortalecen las plantas en los cultivos. Tambièn los lombrices son ayudables que escarifican la tierra. Yo tengo suficientes pero hay personas que hasta las reproducen para mejorar la escructura del suelo. En Europa  algunos tratan el mamifero subterraneo – el topo comùn  como un enememigo, mientras tanto puede ser ùtil comiendo los caracoles, larvas de los insectos y escarifican el suelo.

5. Eliminamos las plagas con la ayuda de trampas colocadas en los lugares dónde los insectos se alimentan, por ejemplo a los caracoles atrae el olor de la cerveza, al grillo topo- el, estiércol de caballo, las cascaras de los huevos cuales no pueden digerir. Algunos insectos se puede captar manualmente, por ejemplo los escarabajo de Colorado de papas y berenjenas o repeler usando los remedios naturales, extractos de las plantas. Dando unos  ejemplos:

-el extracto de milenrama combate la blanca de la col, rizo de hojas, pudrición marrón de árboles frutales, oìdio (blanquilla,cenicilla);

-cebolla y ajo: mosca de la pastanaga que ataca el raiz de zanahoria

-piñas de abeto: caracoles

-ortiga, helecho, caléndula: àfidos;

-manzanilla: ácaros, àfidos, orugas

 -cola de caballo: enfermedades fúngicas, podredumbre, etc.

Las semillas se puede mojar en las infusiones naturales de las plantas por ejemplo manzanilla, esto cuida contra las enfermedades.

Para prevenir tizón tardio, enfermedades de los tomates, pepinos o blanquilla de calabazas se puede usar suero de leche, levadura o con unas gotas de yodo tambièn.

Contra las aves se puede proteger los árboles frutales colocando unas redes protectoras sobre ellos.

6. Para proteger las plantas contra las plagas, prevenir enfermedades y perdida de los cultivos, vale la pena interesarse en coordinación de los cultivos, la alelopatía, es decir, la interacción entre las especies. Las plantas emiten sustancias, olores que son amigables o no con los demás, los ejemplos:

– La cebolla repela a una mosca que ataca las zanahorias, mientras tanto las zanahorias a Delia antiqua un insecto de la cabolla, por lo tanto es preferible plantarlas juntas;

– El ajo previene el crecimiento de moho, enfermedades bacterianas, es bueno plantarlo por ejemplo entre las fresas;

-Tropaeolum(capuchina) protege contra los ataques de las hormigas, caracoles y la blanca de la col, es bueno plantarlas en las afueras de los caballones (además, tiene flores comestibles con un sabor picante, sirve para las ensaladas);

– Debajo de la nuez, prácticamente ninguna planta quiere crecer aparte del pasto;

– Es mejor no plantar papas con tomates para evitar la enfermedad causada por tizón tardio ni berenjenas a culeas puede transladarse el escarabajo de papa, En cambio la buena compaña serìa el rábano picante que repele ese escarabajo;

-Es mejor no plantar juntas plantas que compitan entre sí o que puedan cruzarse y esto no es lo que esperamos, por ejemplo las calabazas tienen esta facilidad.

– Las calèndulas que se reproducen facilmente tienen un buen efecto en las verduras, pero atraen a los àfidos, mientras que las saturejas las repelen

– Calabazas les gustan la compaña de frijoles y maíz

– La albahaca ayuda en la lucha contra el oìdio (blanquilla) que ataca, entre otros, pepinos, brassicas: repollo, coles de Bruselas, brócoli

-El pasto inhibe el crecimiento de árboles frutales jóvenes, especialmente manzana y pera, al cambio se puede sembrar debajo de los árboles, también alrededor de la vid, fabàceas tipo lupino, mostaza

Hay muchos ejemplos de los efectos adversos y beneficiosos, no lo sé todo pero vale la pena familiarizarse con esto, observarlo y experimentarlo.

https://www.horticultor.es/blog/alelopatia-control-plagas-ecologico/

Una fina agroecològica que usa alelopatìa, plantando diversas plantas juntas para que se protejan y asi no se necesite ningunas pesticidas:

7. Intentemos sembrar las plantas nativas,autoctonas, tengamos cuidado con las especies exóticas para que no sean invasivas, por ejemplo, la vara de oro(Solidago virgaurea ) introducida en los jardines se convirtiò en una pesadilla en los prados y bosques, sus flores amarillas se pueden ver en el verano en todas partes en Polonia, ocupa grandes áreas, se reproduce como loca, ocupando los hábitats de nuestras especies autoctonas que se ponen en peligro de extinciòn por esto. Similar entre otras la guasca que fue traìda de Colombia en el siglo XIX al jardín botánico de Kew Garden en Londres,por el rápido crecimiento, el alto potencial reproductivo y adaptativo(se dispersa con el viento) se extendió por toda Europa, convirtiéndose en una maleza persistente, aunque comestible, como muchas otras malezas. En Colombia, se condimienta las sopa al base de varios tipos de papas con pollo, mazorca ¨ajiaco santefereño¨. Hay muchos ejemplos similares de plantas invasoras. Algunas se adaptan pero no constituyen un peligro para perjudicar la biodiversidad local pero hay varias invasoras cuales se procrean demasiado, ocupando habitates de otras especies. Antes de plantar cualquier novedad, vale la pena mirar en Internet, si alguien lo haya plantado y si haya sido algún problema.

8. Tratemos adaptar las especies al hábitat, observando las condiciones del suelo, el clima y la humedad. En terrenos secos, más arenosos y soleados, plantemos plantas no exigentes, resistentes a la sequía, por ejemplo hierbas como hisopo, lavanda, también mirasol, equinácea, Polemonium (puede crecer en las montañas Andes). No cubramos la pradera húmeda y pantanosa con turba, lo que también podemos usar para hacer una mezcla con tierra arcillosa, arenosa con composta para sembrar luego vegetales y flores. En los humedales se puede cavar un estanque de cual las ranas, libélulas, pájaros y muchos otros organismos se delitaràn. Se puede agregar elementos decorativos, elegir plantas para un hábitat más húmedo, por ejemplo iris, Nymphaeas, Statriotes (Pita de agua).

9. Hagamos espacio para las compostas, al menos dos, una fresca y otro para ya màs descompuesta.

10. Dejemos un lugar donde no interfieramos demasiado, dejando matorrales, árboles viejos, arbustos, hierba alta sin cortar, donde las aves puedan hacer nidos y numerosas especies silvestres tengan un refugio. El jardinero debe ser un guardián de la naturaleza, no luchar demasiado con ella, pero cooperar. Vale la pena reverdecer cada centímetro del jardín, vigilándolo, pero sin afàn. No es necesario cortar, sacar la malaza constantemente, es mejor dejar un prado, dejarlo crecer más tiempo, lo que también retiene la humedad.

11. Cuidemos la biodiversidad, incluso en un jardín pequeño se puede plantar muchas plantas, en la terraza, balcón, junto a la pared, en macetas, junto a la cerca, plantando enredaderas.

12. Aspiremos una granja autosuficiente, debido a la soberanía alimentaria amenazada, la disminución de la diversidad de las especies cultivadas produzcamos nuestras propias semillas y esquejes.

13. Vale la pena buscar unas plantas cuales atraen himenòpteros, incluidas las abejas y otros polinizadores (abejorros, escarabajos, mariposas …) como borraja, facelia, hisopo, mostaza, alfalfa, trébol blanco, trigo sarraceno, melisa, tomillo, orégano, asters,Echinacea, lavanda de tilo, frambuesa, corazoncillo, que se dice que es bueno para la salud de las abejas comúnmente envenenadas. Para ayudar a los insectos a sobrevivir, vale la pena cultivar diversas plantas que florecen en diferentes momentos. A principios de la primavera las mariposas pueden alimentarse con azafranes, Viola Odorata, hiedra terrestre Glechoma hederacea(hierba útil, buena para el hígado).

14. Es mejor tener un pozo y una bomba. Reguemos razonablemente, lo que es necesario. Dejé de regar el césped. También se puede recolectar agua de lluvia o agua del lavado de verduras y frutas lo que por las sequías más frecuentes e intensas año tras año es mejor ahorrar. La forma de retener la humedad en el suelo es el acolchado.

15. Prestemos atención qué y cuándo plantar y sembrar, por ejemplo el rábano es una planta de un día corto, prefiere un clima más fresco, es mejor a principios de la primavera o el otoño, en verano se pone feo, amargo, menos resistente a las plagas y enfermedades. Hay plantas menos sensibles al frío e incluso a las heladas, por ejemplo perejil, repollo, apio, puerros … En Polonia, generalmente hasta aproximadamente 15 de mayo aparecen unas heladas frecuentes por la noche.  Las plantas más vulnerables como plántulas de tomates, pimientos, calabazas (por cierto, estas son plantas muy termofílicas, originarias de América Central)  es mejor poner en un lugar más cálido, cubierto y replantar en el suelo en la segunda mitad de mayo. También en mayo cuando hace un poco más de calor, sembramos frijoles, habas … Vale la pena mirar el calendario biodinámico, las fases de la luna afectan a las plantas.

16. Recientemente se hace màs popular ¨la permacultura¨. El término se formò de dos palabras „permanente” y ¨agricultura¨. Es un diseño que combina la arquitectura con cultivos agrícolas autorregulados  en ecosistemas naturales. La principal regla de la permacultura es cuidar la Tierra, las personas, compartir el exceso. Las condiciones naturales, los vínculos entre las especies son importantes. Entre las pràcticas agroecolgicas se usa alelopatìa, cultivos coordinados, plantar muchas plantas en una área pequeña para que se ayuden mutualmente por ejemplo maíz, frijoles y calabaza (así es como las indigenas plantaban en México). El objetivo es reducir el desperdicio y el consumo de energía, característicos son los caballones elevados, las espirales herbales y el acolchado de materia orgànica.

Los principios de permacultura

Un proyecto permacultural

http://www.tierramor.org/permacultura/queespermacultura.htm

Mi huerta (el video en polaco)

Navidad y año nuevo en Polonia, España y América Latina/Boże Narodzenie i Nowy Rok w Polsce, Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej

Wyróżnione

En Polonia tradicionalmente se celebra Navidad hasta 2 de Febrero, dejando las decoraciones y cantando los villancicos. Este es un festivo más popular, iniciado en el siglo IV, actualmente celebrado en casi todo el mundo, es un tiempo especial relacionado con numerosas tradiciones. Sin embargo fue bastante comercializado y para muchas personas se convierte en un festivo de las compras sin espiritualidad. Las tiendas experimentan una invasión desde los principios de diciembre. Se decora las calles, las casas,las tiendas,se hace mas grandes compras fomentando el comercio, produciendo las cantidades excesivas de basura y desperdiciando los alimentos. El consumo desmesurado, el desperdicio, la codicia, la falta de reflexión, el pensamiento sobre las futuras generacionales son incluso contrarios de la idea de la Navidad. Muchos no saben o se olvidan lo que realmente se celebra.

Tradiciones en Polonia

La Navidad antecede el Adviento (Latin „Adventus” – La venida ). En este alegre tiempo de la preparación, vigilia en las iglesias a las 6:00 de la mañana se celebra las roratas (en Latin Rorate coeli „Desciende el Rocio, cielos”) es una misa de venerar la Virgen María, está asociada con el simbolo de la luz. Los faroles y las velas llevadas por los fieles iluminan la oscuridad. Una parte de las preparaciones espirituales constituye un retiro de 3 días con la confesión. En cambio en las casas se realiza una limpieza detallada junto con lavar las ventanas (obligatorio antes de Pascua, pero antes de Navidad también cuando no hace mucho frío), lo que no observé durante la Navidad en Inglaterra, España o América Latina.

szopka

Nochebuena en Polonia se llama ¨Wigilia¨ como ¨Vigilia¨24 de diciembre, la vispera del festivo, para los cristianos lo más importante es la Vigilia Pascual antes del Día de la Resurrección, pero el nombre se asoció permanentemente con la cena antes de Navidad, aunque en otras partes de Polonia la noche también se llamó ¨postnik¨(post-ayuno), ¨Boży obiad¨( Divino almuerzo) o „Kutia” en el Este. Esta cena es la más solemne del año, por lo que las familias tardan en prepararse. El significado simbólico es muy rico. En este día, recordamos a los primeros padres: Adam y Ewa, queienes tienen la onomástica. Como parte de la renovación de la creación, María se llama „nueva Eva” madre de Dios, y Jesús es „el nuevo Adán” que quita el pecado y trae la salvación.

La Biblia dice que en el momento del nacimiento la estrella brillaba encima del establo, por lo que es habitual sentarse a la mesa con la aparición de la primera estrella en el cielo. Esto sucede bastante temprano alrededor del 17:00 debido a un corto día en diciembre. Varias costumbres están asociadas con la víspera de Navidad.

  1. En este día, uno debe perdonar las ofensas (habitualmente siempre he tenido una pelea en el hogar, luego la reconciliación) y desear a los demás todo lo mejor. Es bueno levantarse temprano y lavarse en agua fría para mantenerse en forma el próximo año. Se creía que igual como sería la Nochebuena similar serà todo el año. En el campo, los hombres iban a pescar, las mujeres preparaban la comida.

zima12.10
Varsovia en 2010, desde hace años casi ya no se ve nieve aqui

  1. Se adornaba las viviendas con el heno, la paja, las gavillas de cereales, tanto en las casas de los campesinos como en las mansiones magnates, lo que recordaba las abundancias y también aseguraba las cosechas el próximo año. Hasta ahora la costumbre de poner heno debajo de un mantel se ha mantenido como una señal de que Jesús nació en un establo, aunque esta práctica ya no se sigue en todos los hogares como antes y es solo simbólico, antes incluso se depositaban grandes cantidades de heno en el piso. En el sur de Polonia, también se ponían sobre la mesa cereales, amapolas, guisantes y lentejas. Por la preocupaciòn de los cultivos futuros antiguamente se ponía debajo de la mesa unas herramientas como una guadaña o un arado para ahuyentar las posibles plagas de los cultivos.
  1. En la mesa se coloca màs hermoso mantel blanco y las velitas que simbolizan la luz de Cristo, la espera, el alumbrado de las tinieblas.
  1. ¨Choinka¨un abeto o pino el árbol de Navidad actualmente es la reina entre las decoraciones navideñas, es una costumbre joven y nueva, tomada de los evangélicos alemanes, dónde esta costumbre existió desde el siglo XV, llegó a Polonia en el siglo XIX. Anteriormente, en las casas polacas, la decoración era una „podłaźniczka” también llamada „jutka”(lee: yutka), „Boże drzewko” – „árbol de Dios „o” wiecha”(lee: wieja). También era una conífera de hoja perenne, la punta, una rama de un abeto o pino colgado debajo del techo. Igual que „Choinka”(leyendo joinka), es un símbolo de vida, renacimiento y el árbol del paraíso del reconocimiento del bien y del mal. Se adornaba con las manzanas, nueces, galletas y varios adornos hechos a mano de paja y papel. Se rezaba debajo de la rama decorada, colgada por el anfitrión. Desde los años 20 del siglo XX, las ¨podłaźniczki” finalmente se quedaron eliminadas por „choinki”(lee joinki)- los árboles de Navidad. Igualmente estaban decoradas con manzanas que se refieren al árbol del mensaje del bien y del mal y del fruto del paraíso; las cadenas simbolizan los lazos familiares; las campanas evocan buenas noticias, las nueces plateadas simbolizan la prosperidad y la fuerza, los ángeles protegen, cuidan a la familia; las luces y lámparas protegen contra los poderes del mal, simbolizan la luz de Cristo. La punta generalmente se adorna con una estrella que se refiere a la Estrella de Belén, un ángel o una espiga de vidrio / plástico. Se creía que la punta del árbol de Navidad ayuda a los familiares a regresar a casa desde lejos. Actualmente, la decoración principal son unas bolas de vidrio o plástico llamadas „bombki”, Polonia sobresale en la producción.abeto de la huerta

Desafortunadamente, las decoraciones artesanales han desplazado en gran medida los plásticos industriales, aunque algunos vuelven a los ornatos hechos a mano, pero este es un nicho. Es una buena práctica animar a los niños a hacer los adornos ellos mismos, promoviendo el reciclaje. Para mí, las mismas decoraciones se han utilizado durante 20-30 años, incluidas algunas, por ejemplo, bailarinas, hace mucho tiempo hechas por mi abuela con numerosas habilidades manuales. El árbol de Navidad está asociado con la costumbre de dar regalos,cuales se deja debajo.

  1. En la cena de Nochebuena se reunía toda la familia también mas lejana: los abuelos, tíos, primos… Desafortunadamente progresa la tendencia ahora a celebrar la Nochebuena en un grupo más pequeño, lo que significa que los lazos familiares están desapareciendo.
  2. Se deja una cubierta libre para un invitado inesperado o como recuerdo de una persona que falleció.
  3. Antiguamente, el adviento tenía el cáracter de ayuno y todavía sigue la tradición de preparar para la víspera los platos sin carne aunque son muy abundantes y no tan fácilmente digeribles. En los hogares más pobres, se preparaban 3 platos, en los más ricos 5, 7 u 11, luego aparecieron 12 según el número de apóstoles, horas, meses. Para que sea un feliz año nuevo es recomedable probar un poco de cada plato. Los típicos sonbarszcwigilia¨(borscht, sopa de remolachas) a menudo con las empanadillas rellenas de setas del bosque, repollo con setas, papas con cebolla, pierogi (empanadas), compota de frutas secas, kutia (semillas de amapola con frutas secas, nueces), ensaladas de verduras con mayonesa, arenques, pescado en gelatina, carpa, lucioperca, perca u otro pez. Generalmente son las grasas de pescado, setas, nueces, mayonesa, papas, cebollas, a veces frijoles, repollo … la combinación de estos ingredientes en el estómago puede ser una mezcla explosiva.
  4. Antes de la cena tradicionalmente se lee un fragmento de la Biblia, ora y comparte opłatek”(la oblea) dandose los deseos mutuamente y perdonando las ofensas. La costumbre fue iniciada por la nobleza en el siglo XVIII. Las obleas son las hornadas finas del trigo similares a las hostias pero no consagradas, solamente benditas en la iglesia, a menudo tienen decoraciones que se refieren a la figura de José, María y Jesús en el pesebre. Durante los siglos, la gente partia el pan como un signo de la reconciliación, fraternidad y amor. La costumbre de dividir la oblea también ha entrado en unos grupos más allá de la familia, llamado „wigilie” en las empresas y grupos sociales antes del 24 de diciembre, o “spotkania opłatkowe” „reuniones de obleas” en enero.
  5. Después de la cena, se cantan los villancicos juntos, lo que crea un sentido de la unidad.
  6. Pasterka” – „la misa de gallo” en medianoche tiene un carácter extremadamente solemne en memoria de los primeros pastores que llegan al belén. En este tiempo, las iglesias se llenan de los fieles, también llegan las personas que no asisten a misas durante el año.La misa con la gran orquestra infantil de las montañas

El 25 y 26 de diciembre son días festivos,libres de trabajo, cuando las familias se visitan, agasajan de los deseos y regalos.

Además del árbol de Navidad, las ramas de abeto, las luces, un adorno característico constituye una planta párasita: el muérdago, un símbolo de la eternidad, colgado del techo, debía proteger la casa de los poderes del mal, atraer la suerte y la riqueza. Hasta el siglo XVII, el muérdago desempeñaba el papel de los árboles de Navidad. Desde México llegó una planta llamada la estrella de Belén, flor de Nochebuena ( poinsentia de la familia Spurge).

Warszawa
Los alumbrados en Varsovia

Los pesebres en las casas no son tan populares como en los países hispanohablantes, son más pequeños, simbólicos, pero en las iglesias son de un tamaño considerable, también aparecieron unas ideas de los belenes vivos con animales reales (por ejemplo, desde 1991 en Franciszkańska en Cracovia)También hay cunas móviles con la inclusión de escenas habituales, la cuna más grande y antigua de Polonia y Europa es Wambierzycka. Wambierzycka

San Nicolas(Mikołaj) viene dos veces, el 6 de diciembre, cuando tiene un día de Santo, y deja a los niños unos pequeños regalos debajo de la almohada y la noche del 24/25 de diciembre debajo del árbol de Navidad (a veces uno de los miembros de la familia se viste de Papa Noel cuando hay más niños). Inicialmente, San Nicolas, siendo el obispo de Mira, tenía una casulla y un bastón de pastor. En la región de Małopolska era Angel; Kashubia, Kujawy y Wielkopolska “Gwiazdor” traía obsequios, en Silesia Niño Jesus, el abuelo “Mróz” también aparecía por una influencia rusa. En el siglo XX el consorcio Coca cola creó la imagen de Santa Claus – un anciano barbudo con una barriga grande en una prenda roja y blanca, montando un trineo con renos (eso tomando prestado de Laponia, Finlandia). Esta imagen se convirtió en la más popular al todo el mundo.

La costumbre del Año Nuevo cual ya cada vez menos frecuente en las aldeas son “kolędnicy”,un grupo de los disfrazados de pastores, Reyes Magos, abuelo, abuela, la muerte … caminando de casa a casa, recogiendo los dulces al cambio de tocar la música y cantar. Hasta hace poco, era popular caminar con la estrella de Belén y las máscaras de animales, por ejemplo una cabra, oso, cigüeña, caballo, gallo o “turoń” (un animal peludo negro con cuernos, en un palo con una boca chasqueante, actor con piel de oveja quien asustaba a las mujeres y los niños, hacía unos trucos, simbolizaba la fertilidad , abundancia, energía). La omisión de una casa por „kolędnicy” anunciaba una desgracia. En las tradiciones paganas y romanas durante el período de Año Nuevo, también era un ritual visitar en compañía de una canción de las felicitaciones. Los romanos llamaban el primer mes de cada año – calendae¨de lo que viene „calendario” introducido por Julio César. Inicialmente, “kolęda”(el villancico) significaba un regalo para el nuevo año. „Kolęda” también se llaman las visitas de las casas durante el Año Nuevo por los sacerdotes.

En diciembre y enero se hace unos espectáculos llamados „Jasełka”(lee yaseuka) (del antiguo polaco „Jasło” – la cuna) son interpretados por los actores aficionados, también por los alumnos en las escuelas. “Jasełka” más grandes son “Orszaki Trzech Króli”-Las cabalgatas de Reyes Magos” 6 de enero. Otras actuaciones son fólcloricos”Herody”- “Herodes” interpretados por “kolędnicy”. Presentan del rey Herod y su orden de la matanza de”los inocentes”,luego el Diablo y la Muerte toman su cuerpo y su alma.

„Betlejem Polskie”-”Belèn Polaco” extraordinario espectaculo con diversas escenas, cantos, bailes, con acentos de historia polaca, actuado por el grupo folclorico de canto y baile Mazowsze

Kolędy”- segùn la tradiciòn polaca los villancicos se cantan un largo tiempo del 24 de diciembre al 2 de febrero (Nuestra Señora del Cirio). Por las tardes se organiza unos conciertos, eventos para tocar y cantar juntos. Antes cuando no había televisión e internet, la gente se reunía mucho màs en las casas para cantar y bailar por las largas noches de invierno. Polonia probablemente tenga mayor número de villancicos del mundo. Es increible cuantas canciones se puede crear del mismo tema. El villancico más antiguo proviene del siglo XV, uno de los más antiguos es „Anioł pasterzom mówił”-„El ángel dijo a los pastores”, muchos provienen del siglo XVI, pero en los siglos siguientes se crearon más canciones con ingenio, algunas muy alegres, más rápidas, otras más lentas, solemnes, tranquilas, como polonesas. , „oberek” o las canciones de la cuna. Se forman en las estrofas rítmicas. Las canciones sobre el nacimiento de Jesús fueron iniciadas por los franciscanos. Son en gran parte anónimas. Varias canciones están ingresadas en el canon cantado en las iglesias, también hay muchos pastoretas, que tienen un carácter más secular o regional, que se pueden cantar en casa.

Mazowsze2017

Rokiczanka – una pastoreta con presentaciones de las tradiciones

Los villancicos cantados por el grupo folclórico Mazowsze

Ya que los años se cuenta desde el nacimiento de Cristo, el Año Nuevo también se celebra durante este tiempo, muchas personas que rara vez van de fiesta, salen a bailar en „Sylwester”La Nochevieja el 31 de diciembre. Las montañas este tiempo tienen un asedio, muchas personas prolongan el período de vacaciones para escalar o ir a esquiar. En los últimos años, en diciembre, en las tierras bajas no se ve la nieve, mientras en las montañas es posible verla. Es una mala costumbre moderna soltar los fuegos artificiales, que constituyen una bomba química tóxica, entre otros. cloratos, nitratos de bario, estroncio, calcio,aluminio… Los compuestos químicos caen y se bioacumulan en el suelo y en el agua. Además de contaminar el medio ambiente se quema grandes cantidades de dinero,que se pudiera administrar de diferente manera más favorable para la gente y medio ambiente e incluso se producen accidentes incluso mortales. El ruido excesivo daña no solo la psiquica de los animales sino también los bebés, las personas mayores, los autistas y otras personas con una sensibilidad auditiva. Ojalá los fuegos artificiales sean completamente prohibidos al todo el mundo pronto…Se las dispera en numerosos lugares no solo una vez al año sino en varias ocasiones, festivos regionales asi que es una ilusión decir ¨no pasa nada, es solo una vez por año”.

inviernoBeskidy
Ûltimos años la nieve en Polonia se ve solo en las montañas en invierno

El 6 de enero, el día de la Epifanía „Reyes Magos”Trzech Króli, desde hace unos años volvió a ser un día libre de trabajo oficialmente y en este día se hicieron populares cabalgatas de los Reyes Magos por las calles con los espectáculos y cantos de los villancicos. En el año 2020 se afectuaron los desfiles en 900 ciudades y pueblos. En las iglesias como recuerdo de los regalos de los reyes para Cristo se bendice la mirra, el incienso y la tiza cual se usa para escribir en la puerta de la casa las iniciales de los nombres contractuales de los reyes C + M + B (en latín: „Christus mansionem benedicat” – Que Cristo bendiga esta casa). Por lo tanto, un sacerdote yendo con „kolęda” caminando de casa a casa tiene una tarea más fácil sabiendo donde puede tocar, buscando los fieles a visitar.

Desfile de Reyes Magos en Poronin, al sur de Polonia

Tuve una oportunidad de pasar la Navidad en el extranjero, una vez en España en 2009/2010, una vez en Colombia 2014/2015, y la memorable Nochevieja en la calle en Cali y México 2012/2013 en el techo del edificio, terminando en la playa con tacos y guacamole a las 14:00 del día siguiente

Algunas costumbres populares en España

El 22 de diciembre es el día de la lotería nacional de Navidad, en la cual la mayoría participa.

También en países de habla hispana se celebra la víspera llamada „Nochebuena” cuando la familia se reúne para la cena que no tiene un cáracter de ayuno, hay platos de pescado en la costa y platos de carne, por ejemplo, pavo asado o cordero, vino espumoso – cava, dulces típicos – bloques de chocolate, almendra llamados turrones y galletas de manteca polvorones. España antes muy católica, se ha vuelto muy secular, atea. Se conservan muchas tradiciones, pero a menudo carecen de espiritualidad. La Navidad tiene cáracter solo familiar y consumista más que religioso, aunque también las familias ya no se reúnen en grupos tan grandes como solían hacerlo antiguamente con abuelos, tíos, tías y primos. Pocos españoles van a la misa de medianoche „Misa de gallo”. La noche termina con las canciones y juerga en la calle.

Madryt12.2009
Madrid con nieve en diciembre 2009

Se envían los deseos. Antes eran màs profundos, cariñosos con bendiociones escribiendo las cartas a mano, ya se convirtieron en gran mayoria por decir o escribir en redes socieles simplemente ¨Feliz Navidad¨¨ nada màs. Se pone los villancicos, ya no se canta tan a menudo, como en Polonia, principalmente se escucha las pastoretas infantiles.

La decoración tradicional básica son los pesebres con numerosas figuras (a veces más de 300) colocadas no solo en iglesias, sino también en hogares y escaparates de las tiendas.

Se puede encontrar en la calle „Papa Noel”, sin embargo, según las tradiciones españolas los Reyes Magos son más populares. Traen los regalos a los niños el 6 de enero por la mañana. Dependiendo de la región, los niños reciben regalos de una manera diferente, por ejemplo, en Cataluña, se les entrega un tronco de madera „Tio de Nadal” que los niños cuidan desde el dia Inmaculada Concepción el 8 de diciembre, envolviéndolo en una manta. En Cantabria hay un „Esteru” que es un leñador, en el este de Galicia „El Apalpador” que es un mitologico carbonero y en la noche del 24 o 31 de diciembre toca los vientres de los niños, comprobando si han comido bien, deja castañas y otros regalos.

El 25 de diciembre, también se pasa tiempo en los circulos familiares. El 26 de diciembre no es festivo, pero el 28 de diciembre se celebra el „día de los inocentes” y en este día se hace bromas. La costumbre tiene raíces paganas y religiosas. Herod pidió a los Reyes Magos que encontraran al niño Jesús y le informaran dónde estaba, pero ellos se burlaron de Herod y no lo hicieron, luego se dió la orden de matar a los inocentes en Jerusalén.

31 de diciembre „Nochevieja”

La familias suelen cenar juntas otra vez. 12 segundos antes de la medianoche, la tradición es comer 12 uvas para tener suerte durante todo el año, una para cada campanada del reloj en la Puerta del Sol en Madrid, que se transmite por la televisión. Después de la cena,la gente sale a la calle a divertirse. Existen dos teorias del origen de este costumbre, una se remonta año 1880 cuando los madrileños imitaron la clase burgesa francesa comiendo uvas con vino espumoso, la otra teoria dice que en 1909 los productores de Alicante tuvieron una buenísima cosecha y se regalaba lo que sobraba para ¨la suerte¨.

Antes del 5 de enero, los niños envían cartas a los Reyes Magos pidiendo regalos. Los reciben el 6 de enero por la mañana después de una espectacular cabalgata de los Reyes Magos por la noche 5 de enero. Además de los reyes en las carrozas (en algunas regiones vinieron en helicóptero) hay numerosos actores, bailarines, acróbatas,los personajes de los cuentos infantiles, correo real que recibe las cartas de los niños en el último momento. Se arrojan muchos caramelos del carruajes. Antes la gente se enganchaba para recogerlos. Ahora tiran tantos que la gente no les pone atención, las calles se llenan de basura. Las cabalgatas se hicieron extremadamente comerciales. En el año 2020, adaptándose a los nuevos tiempos, aparecían unos caramelos sin gluten y sin azúcar en los envoltorios biodegradables. El 6 de enero, si el niño era desobediente durante el año recibe carbón (una imitación de azúcar). Tambièn es típico compartir un roscón, un pastel redondo, en el que se esconden figuras o habas. Cuando una figura toca a alguien, se obtiene la corona de un rey, y cuando sale una haba uno tiene que comprar el roscón el año siguiente.

Cabalgata en Cuenca 2020 

Cabalgata en Toledo 

Colombia

En Colombia, una de las tradiciones es la „novena”, nueve días antes de Navidad, las familias, los vecinos y amigos se reúnen para dirigir oraciones a María, José y el niño Jesús, para cantar juntos durante alegre tiempo de esperar para Navidad. Durante las reuniones, se comen unos dulces tipicos como „buñuelos” o „manjar”. Las casas a menudo tienen pecebres hechos a mano. Las decoraciones, los alubrados se pone bastante temprano, ya en noviembre.

Queremal
Pesebre casero en Queremal, Colombia

En la noche del 7 de diciembre, „dia de las velitas” en la víspera de la fiesta de la Inmaculada Concepción, las casas, las calles, las plazas están iluminadas con velitas, faroles como en Roma cuando se encendieron las velas despues anunciar oficialmente el dogma de la virginidad de María por Papa Pío IX en 1854.

El 24 de diciembre, como en España, „Nochebuena”, la familia se reúne a cenar bastante tarde, desde los altavozes, especialmente en Cali ponen la música navideña al ritmo de la salsa, por ejemplo, Gran ComboA comer pasteles

Los platos típicos de Navidad son:

  1. buñueloshechas de harina de maíz
  2. natilla con pasas
  3. empanadas – fritas con diversos rellenos
  4. dulce de noche buena – naranjas, higos, limas, achira – raíz de canna, papaya en almíbar en compañía de cuajada – tipo de queso, a veces otros suplementos como manjar, hojaldra, almojábanas, insulso – masa de harina de maíz con canela cocida en hojas de plátano
  5. tamales– masa de maíz con carne y verduras cocidas en hojas de plátano
  6. lechona – una especialidad de la región del Tolima, tocino, cerdo primero marinado con especies, hierbas y luego al horno con arroz, cebolla, ajo, guisantes, papas
  7. Sancocho: una sopa típica colombiana, carne con hueso, grandes trozos de verduras: mazorca de maíz, papas, yuca, plátanos verdes, cebollas, hojas de cilantro, la sopa se sirve con arroz, aguacate
  8. Pavo asado
  9. Sabajón – licor de huevos
  10. Rollo de sobrebarriga: un bistec horneado en forma de rodaja con carne picada envuelta condimentada con hierbas (tomillo, albahaca, romero) con zanahorias, pimientos y un huevo dentro; servido con salsa de vino y ensalada de papa.

El niño Jesús trae los regalos en Colombia, los villancicos son alegres, melódicos pero bastante infantiles.

El 31 de diciembre, como en España, se come 12 uvas para la buena suerte. Hay muchas otras supersticiones practicadas como por ejemplo se deja sobre la mesa las lentejas, frijoles para que el año sea abundante económicamente, espiritualmente y emocionalmente. Se compra algo nuevo, se quema las muñecas que representan lo viejo, malo agobiante. Se pone la ropa interior amarilla (en España roja) para un año exitoso y feliz. Es bueno tener algo en su billetera para no quedarse sin dinero. Si quieres viajar, es recomndable caminar en medianoche con una maleta, puede ser vacía. Y si quieres alcanzar objetivos, sube las escaleras. Se colocan tres papas debajo de la cama, una pelada, medio pelada y sin pelar, dependiendo cual se saca asi serán las finanzas. También se elabora una lista de los deseos.

Asimismo se celebra el 6 de enero el dia de los Reyes Magos con cabalgatas y los eventos acompañantes.

En Cali, del 25 al 31 de diciembre se organiza desde 1957 (en 2017 tenía 60 años) una gran feria ¨de la caña¨ (festival de la caña). A un grupo de los habitantes se les ocurrió la idea de aliviar la tristeza después la gran tragedia, cuando la explosión de 44 toneladas de dinamita mató a 4.000 personas. La Feria tiene lugar todos los años, el programa incluía la cabalgata que inauguraba el evento, lo que se eliminò hace poco par la solicitud de los defensores de los derechos de los animales, el siguiente tema en programa es la elección de la reina de la caña de azúcar. Además hay unas reuniones de los aficionados de la música, coleccionistas, espectáculos de autos antiguos, etc., numerosos conciertos no solo de salsa, también otra música tradicional, por ejemplo, pacifica . „Salsodromo” constituye un elemento más importante del programa, iniciado en 2008: 4 horas de desfile de salsa colombiana a lo largo de una calle de 1.5 km con más de 1,500 bailarines. Más de 2 millones de personas participan en el evento, también vienen cada vez más los extranjeros.

Feria de Cali-salsodromo

xico

En México también hay muchas tradiciones durante Navidad y Año Nuevo. Entre otros ¨Las posadas¨ son típicas. Se afectua los espectáculos, las procesiones del 16 al 24 de diciembre, los difrazados por María y Josè buscan un alojamiento con velas y una compañía de los ángeles, pastores, músicos tocando y cantando las canciones tradicionales. Al menos tres casas tienen que negar la posada, cuando estén recibidos los anfitriones invitan para los platos típicos mexicanos como ponche, tamales, tacos, atoles (una bebida precolombina compuesta de harina de maíz con canela, cacao, anis, vanilia, flores de naranja, endulzado con azucar de caña) Otra costumbre es la piñata: una estrella con 7 picos que simbolizan 7 pecados cardinales, llena de dulces, frutas y pequeños juguetes lo que se rompe y recoge que sale. Antes de la llegada de los españoles, durante este período se esperaba los dioses Quetzalcóatl y Huitzipochtli. Los habitantes se reunían en los templos, encendiendo fogatas y haciendo rituales, sacrificios humanos. Por lo tanto, los monjes españoles introdujeron otras costumbres y los habitantes podían seguir celebrar pero de diferente manera.

Las posadas mexicanas

Boże Narodzenie i Nowy Rok w Polsce, Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej

Jest to jedno z najpopularniejszych świąt, zapoczątkowanym w IV w. obecnie obchodzonym prawie na całym świecie, to wyjątkowy czas wiążący się z licznymi tradycjami. Jednakże w dużym stopniu zostało skomercjalizowane i dla wielu osób stało się świętem handlowym, pozbawionym duchowości. Sklepy przeżywają oblężenie od początku grudnia. Dekoruje się ulice, domy, robi większe zakupy napędzając handel, produkując nadmierną ilość śmieci i marnując jedzenie. Nieumiarkowana konsumpcja, marnotrawstwo, łakomstwo, brak refleksji, myślenia o przyszłych pokoleniach jest wręcz sprzeczne z istotą Bożego Narodzenia, wielu nie wie, czy zapomina, co tak naprawdę się celebruje.

Tradycje w Polsce

Boże Narodzenie poprzedza Adwent ( łac. Adventus-Przyjście”) W tym radosnym czasie przygotowań, oczekiwania w kościołach o 6:00 rano odprawiane są tzw roraty (łac. Rorate coeli „Niebiosa, spuście rosę)jest to msza ku czci Najświętszej Maryi Panny, związana jest nią symbolika światła. Lampiony i świece trzymane przez wiernych rozświetlają mroki. W ramach przygotowań duchowych przeprowadza się rekolekcje 3 dniowe ze spowiedzią. W domach natomiast robi się generalne, dokładne porządki wraz z myciem okien( obowiązkowo przed Wielkanocą, ale przed Bożym Narodzeniem też, gdy nie jest bardzo zimno) czego nie obserwowałam spędzając czas przedświąteczny w Anglii, Hiszpanii czy Ameryce Łacińkiej.

Wigilia( vigilia = czuwanie) 24 grudnia, wieczór poprzedzający dzień świąteczny, dla chrześcijan najważniejsza jest wigilia Paschalna przed dniem Zmartwychwstania, ale nazwa została na stale związana z wieczerzą przed Bożym Narodzeniem, choć w innych częściach Polskich wieczór zwany był też postnikiem, Bożym obiadem lub kutią na Wschodzie. Wieczerza ta jest najbardziej uroczystą kolacją w całym roku, do której rodziny długo się przegotowują. Znaczenie symboliczne jest przebogate. W tym dniu wspominamy pierwszych rodziców Adama i Ewę, mających swoje imieniny. W ramach odnowienia dzieła stworzenia Maryja jest nazywana „nową Ewą” Bożą rodzicielką, a Jezus „nowym Adamem”który zdejmuje grzech i niesie Zbawienie.

Pismo Święte głosi, że w momencie narodzin zabłysnęła gwiazda nad stajenką, dlatego obyczajem jest zasiadanie do stołu wraz z pojawianiem się pierwszej gwiazdki na niebie, co jest dość wcześnie ok 17 ze względu na krótki dzień w grudniu. Z wigilią związany jest szereg obyczajów.

  1. W tym dniu powinno się przebaczać urazy( u mnie tradycyjnie zawsze najpierw była kłótnia domowa, potem pojednanie) życzyć dobrze innym. Dobrze jest wcześnie wstać i umyć się w zimnej wodzie, by zapewnić kondycję na przyszły rok. Wierzono, że jaki będzie dzień wigilijny, taki cały rok. Na wsi mężczyźni szli łowić świeże ryby na stół wigilijny, kobiety szykowały potrawy.
  2. Dom stroiło się sianem,słomą, snopami zbóż zarówno w chłopskich domach jak w magnackich rezydencjach, co przypominało o urodzajach i miało zapewnić też plony w przyszłym roku. Do tej pory pozostał zwyczaj kładzenia siana pod obrus jako też znak, że Jezus urodził się w stajence, choć już nie we wszystkich domach ten zwyczaj jest praktykowany i jest to symbolicznie, dawniej nawet na podłodze kładziono duże ilości siana. Na południu Polski na stół kładziono też ziarna zbóż, maku, grochu, soczewicy. W trosce o przyszłe urodzaje dawniej też wstawiano pod stół narzędzia jak kosa czy pług, by odstraszać potencjalne szkodniki upraw.
  3. Na stole kładziono najładniejszy, biały obrus oraz świeczki symbolizujące światło Chrystusa, oczekiwanie, rozświetlanie mroku.
  4. Choinka obecnie królowa wśród Bożonarodzeniowego wystroju jest młodym, nowym, zwyczajem, zapożyczonym od ewangelickich Niemców, gdzie ten zwyczaj istniał od XV, do Polski przyszedł w XIXw. Wcześniej w polskich domach dekoracją była „podłaźniczka” zwana też „jutką”, „bożym drzewkiem” czy „wiechą”. Jest to również wiecznie zielone drzewo iglaste, czubek jodły, świerku lub sosny wieszany pod sufitem. Podobnie jak choinka jest symbolem życia,odrodzenia, rajskiego drzewka poznania dobra i zła. Przystrajane były jabłkami, orzechami, ciasteczkami, i własnoręcznie robionymi ozdobami ze słomy i papieru. Pod przystrojoną gałęzią zawieszaną przez gospodarza odmawiano modlitwy. Od lat 20 XX podłaźniczki ostatecznie wyparły choinki. Również bywają przyozdabiane jabłkami nawiązującymi do drzewa wiadomości dobrego i złego oraz rajskiego owocu; łańcuchy symbolizują więzi rodzinne, dzwoneczki przywołują dobre wiadomości, orzechy w sreberkach symbolizują dobrobyt i siłę, aniołki chronią, opiekują się rodziną; światełka i lampki chronią przed złymi mocami, symbolizują światło Chrystusa. Czubek ozdabia się zwykle gwiazdą nawiązującą do Gwiazdy Betlejemskiej, aniołkiem lub szklanym/plastikowym szpicem. Wierzono, że czubek choinki pomaga w powrocie krewnych do domu z daleka. Obecnie główną ozdobą są szklane lub plastikowe bombki, Polska przoduje w produkcji bombek. Niestety ręcznie robione ozdoby w dużej mierze wyparły fabryczne plastiki, choć niektórzy wracają do ręcznych ozdób, jednakże jest to nisza. Dobrą praktyką jest zachęcanie dzieci do własnoręcznego robienia ozdób, promując recykling. U mnie używa się tych samych ozdób od 20-30 lat, w tym też niektóre np. baletnice robiła dawno temu babcia mająca liczne zdolności manualne. Z choinką wiąże się zwyczaj dawania prezentów, pod którą się je zostawia.choinka
  5. Przy stole wigilijnym gromadziła się rodzina również dalsza, dziadkowie, wujkowie, kuzyni, obecnie postępuje niestety tendencja celebrowania wigilii w mniejszym gronie, przez co zanikają więzi rodzinne.
  6. Jedno okrycie zostawia się wolne dla niespodziewanego gościa lub jako pamiątkę po osobie, która odeszła.
  7. Dawniej adwent miał charakter postny, do dziś w tradycji pozostało, że na wieczerze przygotowuje się potrawy bezmięsne, jednakże bardzo sycące, nie są wcale lekkostrawne. W biedniejszych domach przygotowywano 3 potrawy, w bogatszych 5, 7 lub 11, miało być nieparzyście z czasem pojawiło się 12 zgodnie z liczbą apostołów, godzin,miesięcy. By był szczęśliwy nowy rok, należało spróbować każdej potrawy po trochu. Typowymi daniami są: barszcz często z uszkami czy pasztecikami z grzybami, ewentualnie zupa grzybowa, kapusta z grzybami, ziemniaki z cebulką, pierogi,kompot z suszonych owoców, kutia(mak z bakaliami, orzechami), sałatki warzywne, śledzie, ryba w galarecie, karp, sandacz, okoń czy inna ryba. Generalnie tłuszcze rybne, grzyby, orzechy, majonez, ziemniaki, cebula, czasem fasola, kapusta…połączenie tych składników w żołądku może stanowić mieszankę wybuchową.
  8. Przed wieczerzą zwyczajem jest przeczytanie fragmentu Pisma Świętego, modlitwa i dzielenie się opłatkiem, składając sobie wzajemnie życzenia i wybaczając urazy. Zwyczaj zapoczątkowała szlachta w XVIII w. Opłatki są cienkim wypiekiem ze zboża podobnym do hostii, święcone ale nie konsekrowane, często miewają zdobienia z nawiązaniem do postaci Józefa, Maryi z Jezusem w stajence. Od wieków ludzie łamali się chlebem na znak pojednania, braterstwa, miłości. Zwyczaj łamania opłatka wszedł również w grona poza rodzinne, organizowane są tzw. „wigilie” np. w firmach i gronach społecznych przed 24 grudnia lub też „spotkania opłatkowe” w styczniu.
  9. Po kolacji śpiewa się wspólnie kolędy,co buduje poczucie jedności.
  10. Nadzwyczaj uroczysty charakter ma pasterka o północy na pamiątkę pierwszych pasterzy przybyłych do stajenki. W tym czasie Kościoły zapełniają się wiernymi, przybywają również osoby nieuczestniczące w mszach w ciągu roku.

25 oraz 26 grudnia są dniami świątecznymi,wolnymi od pracy, kiedy rodziny wzajemnie się odwiedzają, obdarowują życzeniami i prezentami

Poza choinką, gałązkami świerku, światełkami charakterystyczną ozdobą jest też roślina pasożytnicza: jemioła – symbol wieczności, zawieszana pod sufitem miała chronić dom przed złymi mocami, przyciągać szczęście i bogactwo Do XVII rolę choinek pełniła właśnie jemioła. Z Meksyku przywędrowała roślina zwana gwiazdą betlejemską (poinsencja z rodziny wilczomlecz).

choinka3

Szopki w domach nie są tak popularne jak w krajach hiszpańskojęzycznych, co najwyżej malutkie, symboliczne, ale w kościołach bywają pokaźnych rozmiarów, były też pomysły z żywymi szopkami z prawdziwymi zwierzętami( np. od 1991 na Franciszkańskiej w Krakowie) http://szopka.franciszkanska4.pl/ Są też ruchome szopki wraz z włączaniem scen ludowych, największą i najstraszą szopką w Polsce i Europie jest Wambierzycka. http://wambierzyce.pl/ruchoma-szopka

Mikołaj przychodzi dwa razy, 6 grudnia, kiedy ma imieniny i zostawia dzieciom drobne podarki pod poduszką oraz w nocy z 24 na 25 grudnia pod choinką(bywa, że ktoś z domowników się przebiera, gdy jest więcej dzieci). Początkowo Święty Mikołaj, będący biskupem z Miry miał ornat i laskę pasterską. W Małopolsce prezenty przynosił Aniołek, na Kaszubach, Kujawiach i w Wielkopolsce Gwiazdor,na Śląsku Dzieciątko Jezus, wcześniej przez wpływy rosyjskie również pojawiał się Dziadek Mróz. W XX najpopularniejszy na całym świecie stał się wizerunek wypromowany przez amerykański koncern coca-coli brodatego staruszka z brzuszkiem w czerwono-białym wdzianku, jeżdżącego saniami z reniferami(zapożyczenie z Laponii, Finlandii).

Obyczajem noworocznym już coraz rzadszym, na wsiach są kolędnicy, przebierający się za pasterzy, Trzech Króli, dziada, babę, śmierć… chodzący po domach, zbierający słodycze w zamian za granie i śpiew. Jeszcze niedawno popularne było chodzenie z gwiazdą betlejemską i zwierzęcymi maszkarami np. kozą, niedźwiedziem, bocianem, koniem, kogutem lub turoniem( czarne, rogate kudłate zwierzę na patyku z kłapiącą paszczą,aktor z baranią skórą straszył kobiety i dzieci, płatał figle, symbolizował płodność, dostatek, energię). Pominięcie domu przez kolędników zwiastowało nieszczęście. W pogańskich tradycjach w okresie noworocznym również obrzędem było odwiedzanie się w towarzystwie pieśni winszującej oraz w tradycjach rzymskich, Rzymianie pierwszy miesiąc każdego roku nazywali- „calendae”, z czego też wzięła nazwa „kalendarz” wprowadzony przez Juliusza Cezara. Początkowo kolęda oznaczała upominek na nowy rok. „Kolędą” nazywa się też daninę zbieraną w okresie noworocznym przez księży odwiedzających wiernych w domach.

W grudniu i styczniu odgrywane są przez aktorów amatorów widowiska „jasełka”( ze staropolskiego „jasło”-żłób) również przez uczniów w szkołach. Największymi jasełkami ulicznymi są „Orszaki Trzech Króli” 6 stycznia. Innymi przedstawieniami są lodowe „Herody” odgrywane przez kolędników, przedstawiają Heroda, jego rozkaz rzezi „niewiniątek”, pojawia się Diabeł i Śmierć, zabierający jego duszę i ciało.

Herody

„Betlejem Polskie” nadzwyczajne przedstawienie ze śpiewem, tańcem, akcentami z historii polskien w wykonaniu zespołu Mazowsze https://www.youtube.com/watch?v=IgsiTgBXA2o

Kolędy śpiewa się od 24 grudnia do 2 lutego (Matki Bożej Gromnicznej). Organizowane są wieczorki wspólnego grania i śpiewu, dawniej, gdy nie było telewizji i internetu ludzie w długie zimowe wieczory okresu noworocznego więcej się gromadzili na wspólne śpiewy i potańcówki. Polska może się poszczycić prawdopodobnie największą ilością kolęd na świecie. Niewiarygodne, ile piosenek można stworzyć na jeden temat. Najstarsza kolęda pochodzi z XV w, jedną z najstarszych jest „Anioł pasterzom mówił” liczne pochodzą z XVI w, ale też w wiekach następnych z inwencją tworzono kolejne pieśni, niektóre skoczne, radosne, szybsze, inne wolniejsze, wzniosłe, spokojne, w charakterze polonezów, oberków czy kołysanek. Ujęte są w rytmiczne zwrotki. Pieśni o narodzeniu Jezusa zapoczątkowali franciszkanie. W dużej części są anonimowe. Część pieśni weszła do kanonu śpiewanego w kościołach,jest też wiele pasterek, mających bardziej świecki czy regionalny charakter, które można śpiewać w domach.

Rokiczanka – pastorałka „od serca do ucha” z przedstawieniem tradycji folklorystycznych https://www.youtube.com/watch?v=wKAavHP12eY&t=41s

Mazowsze, kolędy https://www.youtube.com/watch?v=ZQeMAgFYHuo

Ponieważ lata liczy się od narodzin Chrystusa, więc w tym czasie świętuje się również Nowy Rok, wiele osób, które rzadko balują, w sylwestra 31.12 wybierają się na bal. Oblężenie w okresie noworocznym przeżywają góry, gdzie wiele osób przedłużając okres świąteczny wyjeżdża pochodzić lub pojeździć na nartach. Ostatnimi laty w grudniu na nizinach praktycznie nie widać śniegu, którego w górach można napotkać. Złym nowoczesnym zwyczajem jest puszczanie sztucznych ogni, które stanowią toksyczną bombę chemiczną m.in. chlorany i azotany baru, strontu, wapnia. aluminium…Związki chemiczne spadają na glebę w niej pozostają, oraz do wody. Poza zatruwaniem środowiska spalaniem dużych sum pieniędzy dochodzi też do wypadków nawet śmiertelnych oraz nadmierny hałas szkodzi nie tylko psychice zwierząt ale również niemowlakom, osobom starczym, autystom i innym osobom z wrażliwością zmysłu słuchu. Oby niedługo sztuczne ognie zostały całkowicie zakazane…Wystrzela się je w licznych miejscach na całym świecie, nie tylko jeden raz w roku, lecz przy różnych okazjach, świętach regionalnych, więc jest iluzją mówienie „nic nie szkodzi tylko jeden raz w roku”.

6 stycznia w dzień Objawienia Pańskiego od kilku lat ponownie stał się dniem wolnym od pracy, w tym dniu stały się popularne widowiskowe, uliczne Orszaki Trzech Króli z inscenizacjami i śpiewaniem kolęd. W tym roku wyruszyły orszaki w 900 miejscowościach. W Kościołach na pamiątkę darów święci się mirrę, kadzidło i kredę, którą na drzwiach domów pisze się rok wraz z inicjałami umownych imion królów lub C+M+B( łac. „Christus mansionem benedicat”-Niech Chrystus błogosławi temu domowi). Tym samym ksiądz chodząc po kolędzie ma ułatwione zadanie, gdzie może zapukać.

Orszak Trzech Króli w Poroninie https://www.youtube.com/watch?v=NEqsXGHetTM

Miałam okazję spędzać Boże Narodzenie za granicą. Raz w Hiszpanii w 2009/2010r, raz w Kolumbii 2014/2015, oraz pamiętnego sylwestra na ulicy w Cali oraz Meksyku 2012/2013 na dachu budynku, kończącego na plaży z tacos i guacamole o 14:00 dnia następnego

Niektóre popularne zwyczaje w Hiszpanii

22 grudnia jest dniem narodowej loterii świątecznej, w której większość bierze udział.

Również w krajach hiszpańskojęzycznych obchodzi się wigilię tzw. „Nochebuena” czyli „Dobra Noc” wieczorem zbiera się rodzina przy wspólnej wieczerzy, kolacja nie jest postna, znajdują się na stole potrawy rybne bardziej na wybrzeżach i mięsne np. indyk pieczony czy baranina, wino musujące – cava, słodycze typowe- bloki czekoladowo-migdałowe tzw. turrones i kruche ciastka z orzechami i smalcem „polvorones” czy „mantecados”. Hiszpania niegdyś bardzo katolicka stała się bardzo laicka, ateistyczna, liczne tradycje są zachowywane, ale pozbawione często duchowości. Święta Bożego Narodzenia mają bardziej charakter konsumpcyjny i rodzinny, choć to też mniej, bo już rodziny nie gromadzą się w tak dużych gronach, jak kiedyś z dziadkami, wujkami, ciociami, kuzynami. Nieliczni Hiszpanie idą na pasterkę „Misa de gallo”. Wieczór kończy się śpiewami i zabawami na ulicy.

Śle się życzenia,które kiedyś były głębsze, czulsze z błogosławieństwami pisanymi ręcznie w listach. Obecnie w większości przypadków zamieniły się w zwyczajne „Feliz Nawidad” nic ponadto. Puszczane są kolędy jednakże nie tak licznie śpiewane, jak w Polsce, w większości dziecinne pastorałki.

Podstawową tradycyjną dekoracją są szopki Bożonarodzeniowe z licznymi figurami(bywa więcej niż 300) stawiane nie tylko w kościołach, ale też w domach i witrynach sklepowych.

Istnieje „Mikołaj” – „Papa Noel”, którego można spotkać w przepraniu na ulicy, jednakże według tradycji hiszpańskich popularniejsze jest dawanie prezentów dzieciom przez Trzech Króli 6 stycznia rano. Zależnie od regionu dzieciom w inny sposób wręcza się prezenty np. w Katalonii wręcza je drewniany pieniek „Tio de Nadal” o „Tronca de Nadal”, którym dzieci opiekują się od dnia Niepokalanego Poczęcia 8 grudnia, otulając go kocem. W Kantabrii jest „Esteru” będący drwalem, na wschodzie Galicji „El Apalpador”, który jest palaczem kotłowniczym i w nocy 24 grudnia lub 31 puka w brzuszki dzieci, sprawdzając, czy dobrze jadły, zostawia kasztany jadalne i inne prezenty.

25 grudnia również spędza się czas w gronie rodzinnym. 26 grudnia nie jest dniem świątecznym za to 28 grudnia celebruje się „dzień niewiniątek” i tego dnia płata się figle, żarty jak „Prima Aprilis”, zwyczaj ma korzenie pogańsko – religijne. Herod poprosił Trzech Króli, by znalazłszy dzieciątko Jezus, poinformowali go, gdzie jest, ale ci zadrwili z Heroda i tego nie zrobili, następnie wydał rozkaz rzezi niewiniątek w Jerozolimie.

31 grudnia „Nochevieja”(Stara Noc)

W gronie najczęściej rodzinnym zasiada się do wspólnej, uroczystej kolacji, 12 sekund przed północą tradycją jest jedzenie 12 winogron,by mieć szczęście na cały rok, jedno na uderzenie dzwonu zegara na placu „Puerta del Sol” w Madrycie, co jest transmitowane w telewizji. Po kolacji wychodzi się na miasto. Istnieją dwie teorie pochodzenia zwyczaju, jeden sięga roku 1880 kiedy mieszkańcy Madrytu zaczęli naśladować burżuazję francuską popijając winogrona winem z bąbelkami. Inna teoria mówi, że w 1909 roku producenci w Alicante mieli wysokie plony i prezentowali nadwyżki „ na szczęście”.

Przed 5 stycznia dzieci wysyłają listy do Trzech Króli, prosząc o prezenty. Dostają je 6 grudnia rano po przejściu spektakularnego, wieczornego orszaku wieczorem 5 grudnia hucznie obchodzonego,. Oprócz królów w wozie( w niektórych regionach przybyli helikopterem) są liczni aktorzy, tancerze, akrobaci,postacie z bajek, poczta królewska przyjmująca listy dzieci w ostatniej chwili, rzucane są cukierki z karocy. Wcześniej ludzie schylali się po cukierki, teraz rzuca się tyle, że nie zwraca się uwagi, ulice zapełniają się śmieciami. Orszaki nabrały charakteru wyjątkowo komercyjnego. W tym roku przystosowując się do nowych czasów bywały cukierki bez glutenu i cukru oraz w opakowaniach biodegradalnych. 6 stycznia jeśli dziecko było niegrzeczne w ciągu roku dostaje węgiel(atrapa cukrowa). Typowe jest też dzielenie się okrągłym plackiem drożdżowym „roscón” , w którym ukryte są figury lub bób. Gdy trafi się komuś figura, dostaje koronę króla, a gdy bób, musi w następnym roku zasponsorować ciasto.

Cabalgata w Cuanca 2020 https://www.youtube.com/watch?v=uBGMNfqENts

Toledo https://www.youtube.com/watch?v=p1RhqtT7qbA

Kolumbia

W Kolumbii jedną z tradycji jest „novena”-nowenna 9 dni przed Bożym Narodzeniem rodzina, sąsiedzi, znajomi zbiera się na modlitwy kierowane do Maryi, Józefa i dzieciątka Jezus oraz wspólne śpiewanie podczas radosnego oczekiwania. Podczas spotkania spożywa się pączki „buñuelos¨ czy ¨manjar¨‚kajmak. W domach częste są ręcznie robione szopki, dekoracje ustawione są dość wcześnie, już w listopadzie.

W nocy 7 grudnia,”dia de las velitas” w przeddzień święta Niepokalanego Poczęcia domy, ulice, place rozświetlają świeczki, lampiony, na wzór Rzymu, który rozświetlił się świeczkami po uchwaleniu dogmatu dziewictwa Maryi przez papieża Pio IX w 1854r.

24 grudnia podobnie jak w Hiszpanii „Nochebuena” do kolacji rodzina zasiada dość późno, z głośników zwłaszcza w Cali dobiega muzyka świąteczna w rytmach salsy np. Gran Combo „A comer pasteles”(Jedzmy ciasta) https://www.youtube.com/watch?v=wzY3oHpIMso

Typowymi potrawami świątecznymi są:

  • buñuelos kukurydziane pączki
  • natilla con pasas – budyń z rodzynkami
  • empanadas – smażone w tłuszczu pierożki z nadzieniami
  • dulce de noche buena – pomarańcze, figi, limonki, achira – korzonki paciorecznika, kany papaya w syropie w towarzystwie cuajada – rodzaj sera, czasem inne dodatki jak manjar-kajmak, hojaldra-coś w stylu faworków, almojábanas-chlebki kukurydziane, insulso-masa kukurydziana gotowana w liściach bananowca z cynamonem
  • tamales– masa kukurydziana z mięsem i warzywami gotowane w liściach bananowca
  • lechona– specjalność regionu Tolima, boczek, wieprz najpierw marynowany z przyprawami,ziołami potem pieczony wraz z ryżem, cebulą,czosnkiem, groszkiem, ziemniakami
  • Sancocho – typowa zupa kolumbijska, mięso z kością, duże kawałki warzyw: kukurydza w kolbie – mazorca, ziemniaki, yuca – maniok, banany zielone, cebula, liście kolendry, zupa podawana jest z dodatkiem ryżu, awokado
  • Pavo asado – indyk pieczony
  • Sabajón -likier jajeczny
  • Rollo de sobrebarriga – stek pieczony w formie rolady z zawiniętym mięsem mielonym doprawianym ziołami( tymianek, bazylia,rozmaryn) z marchewką, papryką i jajkiem w środku; podawany z sosem z wina i sałatką ziemniaczaną

http://www.mycolombiancocina.com/recipes/main-dishes/511-rollo-de-sobrebarriga

Prezenty w Kolumbii przynosi dzieciątko Jezus, kolędy są radosne, melodyjne ale dość dziecinne.

31 grudnia podobnie jak w Hiszpanii je się 12 winogron na szczęście. Jest też wiele innych praktykowanych przesądów. Również zostawia się soczewicę, fasolę czy cieciorkę na stole, by rok był obfity ekonomicznie, duchowo i emocjonalnie. Kupuje się coś nowego. Pali się lalki reprezentujące, to co stare oraz wszelkie strapienia. Zakłada się bieliznę żółtą( w Hiszpanii czerwoną) na pomyślny rok i szczęście. Dobrze jest coś mieć w portfelu, by nie pozostać bez pieniędzy. Jeśli ktoś chce podróżować, chodzi o północy z walizką, nawet pustą. A jeśli chce osiągać cele, wchodzi po schodach. Pod łóżko wkłada się 3 ziemniaki, obrany, w połowie obrany i nieobrany, w zależności jaki się wyciągnie takie będą finanse. Sporządza się też listę życzeń, celów.

Również świętuje się 6 stycznia Trzech Króli – Reyes Magos, z orszakami i wydarzeniami towarzyszącymi.

W Cali od świąt Bożego Narodzenia 25 grudnia do 31 organizowana jest wielka feria ¨¨de la caña¨(festiwal trzciny;)), który organizuje się od 1957 roku(w 2017 60 lecie było). Grupa mieszkańców wpadła na pomysł, by ulżyć smutkowi mieszkańców po wielkiej tragedii, kiedy wybuch 44 ton dynamitu uśmiercił 4tys ludzi. Feria odbywa się każdego roku, w programie m.in. była jazda konna inaugurująca wydarzenie, zaprzestana od 3 lat na wniosek obrońców praw zwierząt, kolejnym punktem programu są wybory królowej trzciny cukrowej, poza tym spotkania melomanów, kolekcjonerów, pokazy starych aut itp, liczne koncerty nie tylko salsowe, też innego rodzaju tradycyjna muzyka np pacifica. Od 2008 roku w programie jest „salsodromo” – 4 godziny parady salsy kolumbijskiej ulicą na długości 1,5 km,występujących ponad 1500 tancerzy. W wydarzeniu bierze udział ponad 2 miliony ludzi.

https://www.youtube.com/watch?v=BhzPxlBd38o&list=RDBhzPxlBd38o&start_radio=1

Meksyk

W Meksyku również jest wiele tradycji w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku, m.in. typowe dla tego kraju są „posady”. Posada znaczy „kwatera”. Odbywają się procesje – inscenizacje od 16 grudnia do 24 przebranych za Maryję i Józefa, szukających domu ze świecami w towarzystwie aniołów, pasterzy muzyków grających i śpiewających pieśni tradycyjne i kolędy. Gdy zostają przyjęci, są częstowani przez gospodarzy typowymi meksykańskimi daniami jak ponche, tamales, tacos, atole (prekolumbijski napój z mąki kukurydzianej może być z cynamonem, kakaem, anyżem, kwiatami pomarańczy czy wanilią, słodzony cukrem trzcinowym). Innym zwyczajem w tym czasie jest piñata – gwiazda z 7 rogami symbolizująca grzechy główne, od których uwalnia Jezus, wypełniona cukierkami, owocami i małymi zabawkami, którą się rozbija i zbiera, to co wypadnie. Przed pojawieniem się Hiszpanów, w tym okresie świętowała się oczekiwanie na bogów Quetzalcóatl i Huitzipochtli. Mieszkańcy zbierali się przy świątyniach, robiąc ogniska, ob rzędy i składając ofiary ludzkie. W związku z tym mnisi hiszpańscy wprowadzili inne zwyczaje i społeczność dalej mogła świętować tylko co innego.

https://www.youtube.com/watch?v=bHUXsyNSQ84&t=10s

Frutas y verduras en América Latina

Viajando por los países latinoamericanos, se encuentra con abundancia de frutas de sabores y colores diversos, incluso muchas que no llegan a Europa. La mayor riqueza de frutas y verduras conocí en Colombia. Algunas de ellas nos llegaron después del descubrimiento de América, fueron introducidas en los cultivos como tomate, pimiento, calabazas, frijoles, maíz de América Central, papas de Perú (alrededor de 3,8 mil variedades en ese país), algunos son importados o se empezó el cultivo en otros lugares, por ejemplo, cacao en Ghana, variedades de aguacate se cultivaronen el sur de España o chirimoya de Perú.  Numerosas especies se adaptaron en Canarias, sobre todo en Tenerife.

Algunas frutas y verduras que se encuentran en América Latina y son menos conocidas en Polonia, pero comunes en los mercados locales:

Lulo (Solanum quitoense) – Fruto de la familia de las solanáceas como el tomate, la berenjena o la patata, típico de Colombia, presente también en Ecuador (naranjilla), tiene sabor ácido, se utiliza para unas bebidas refrescantes.

Feijoa (Akka sellowa) – una baya verde con una pulpa ligera, carnosa y jugosa, cuyo sabor y aroma se asemejan a las fresas, las piñas y el kiwi, proviene de América del Sur, pero también se introdujo en Francia, Australia, Nueva Zelanda y California.

Granadilla/Maracuyá (Passiflora edulis) – enredadera, ácida, consumida a munudo en días calurosos en forma de bebidas licuadas, exportada de Colombia a Europa.

Curuba (Passiflora supersect) – una de las 64 especies de Passiflora en América del Sur, también llamada maracuyá del plátano debido a la forma alargada de la fruta.

Pitahaya – una fruta de la familia de los cactus Hylocereus, también proviene de América Central, pero ahora también se cultiva en Asia, la variedad amarilla en Colombia con carne blanca con semillas negras es mucho más sabrosa que la asiática, tiene un efecto positivo en la digestión intestinal, la cascara no es comestible.

 Chontaduro (en Colombia) Pihibaye (Nicaragua, Costa Rica) (Bactris gasipaes)  fruta de la palmera, muy nutritiva, contiene mucho almidón, naranjada por dentro, unas pocas frutas pequeñas bastar para calmar la habre por largo tiempo.

Guanábana (Annona muricata) – árbol pequeño hasta 10 m, silvestre en los bosques tropicales de América Central y del Sur hasta Brasil, donde se llama graviola, florece todo el año, no se adapta para los cultivos, la fruta es muy grande hasta 6 kg puede pesar, deliciosa, madura rápido, por lo que no se exporta a largas distancias. Tiene muchas semillas y fibras cuales después de licuar se pueden colar por un colador, separándolo del jugo. También se utiliza para postres, helados. Se afirma que esta fruta tiene fuertes propiedades antioxidantes y anticancerígenas.

Guayaba (Psidium guajava) de la familia Myrtales, fruta común desde México hasta Brasil, en forma de pera de fuerte aroma, se utiliza para bebidas refrescantes de color rosado o mermeladas, postres, jaleas llamadas „bocadillos” se elaboran en Colombia.

Chirimoya (Annona cherimola) un poco similar en apariencia a la guanábana pero más pequeña hasta 4 kg de peso y no tiene fibra dificil para masticar, la pulpa blanca, dulce, madura rápidamente. Se cultiva en el sur de España en Andalucía desde el siglo XIX.

El tomate de árbol (Cyphomandra betacea) -ligeramente amargo, se combina con otras frutas como el maracuyá o la guayaba, licuando en batidora.

Papaya (Carica papaya) – una fruta rica en vitaminas (A, B, C, E, K) y minerales (zinc, fósforo, magnesio, potasio, sodio, calcio, hierro) y al mismo tiempo es baja en calorías y de fácil digestión. Los estudios demuestran que reduce el riesgo de enfermedades cardíacas, diabetes, cáncer, reduce la presión arterial y favorece la digestión. También se introdujo la planta de América Central y Sur al Asia Sur-Este, donde se adoptó en la gastronomía.

Piña – una planta perenne de la familia de las bromelias, que crece de forma silvestre en Brasil, cultivada en América mucho antes de la llegada de Colón.

Coco – el origen de la palma de coco es incierto, pero son comunes en las costas de América.

Mango (Mangifera L.) – proviene de Asia, India, pero se aclimató muy bien en las regiones más cálidas de América Central y del Sur. Los árboles de diferentes variedades de mango se encuentran a menudo en muchos lugares de las tierras bajas, las frutas recogidas debajo del árbol son deliciosas.

Aguacate (Persea)  – un árbol de hoja perenne de la familia del laurel proviene del sur de México, ya se usaba 7 mil. A.C., se extendió rápidamente hasta Perú. El fruto está rico en grasas, se puede reemplazar la mantequilla, bueno para las personas que sufren de aterosclerosis, muy utilizado en la gastronomía de los países latinoamericanos.

Mamey (Pauleria sapola) zapote – una fruta muy carnosa como un aguacate, no apta para exprimir jugo a través de un exprimidor, más para licuar, también para postres, un árbol alto hasta 45 m, la pulpa de fruta naranjada. La palabra zapote proviene del idioma náhuatl azteca: tzapotl – el nombre que se le da a los frutos esféricos con semillas grandes.

Nispero (Eriobotrya japonica) – también llamado chicozapote, más bajo a 25-35 m, introducido en Filipinas durante la colonización española y luego se extendió a otros países asiáticos. El fruto con un diámetro de 5-10 cm es muy dulce como una pera, aromático, de color café por fuera, pulpa ligeramente anaranjada con 5 semillas negras y brillantes. De la resina se puede obtener el chicle.

Caimito (Pouteria caimito) – otro árbol de la familia Sapotaceae, frutos redondos, amarillos, dulces con algunas semillas, se comen crudos.

El Zapote Negro (Diospyros digyna) no está emparentado con otras Sapotaceae, pertenece a la familia de ebanáceas, la fruto es de 5-10 cm de diámetro con piel verde-amarilla, con pulpa blanda marrón.

Zapote blanco (Casimiroa edulis) de la familia rutáceas,  una fruta carnosa del tamaño de una naranja.

Nance (Byrsonoma crassifolia) – un árbol pequeño de altitud 3-15 m, que se encuentra en México, América Central, las frutas amarillos un poco más pequeñas que las aceitunas, carnosas, con un hueso duro y redondo. Se come dulce, salado, sirve para almíbares, helados, tinturas.

Babaco (Carica Pentagona) – una planta perenne hasta 8 m, probablemente proviene de la región de Loja en Ecuador, de la misma familia que la papaya, crece a una altitud de 2000 m sobre el nivel del mar.

Coyol (Acrocomia aculeata) – el fruto de una palmera en la península de Yucatán, también en Colombia, Venezuela, Paraguay y otros países de América del Sur, el aceite de la semilla y la pulpa se utilizan para hacer jabón. La pulpa cruda es comestible, las semillas también se pueden hervir o hornear, el interior del tronco se puede moler en harina.

Chipilin (Crotalaria longirostrata) – arbustos de hasta 3 m de América Central de la familia de las leguminosas, hojas ricas en hierro, calcio y betacaroteno son ampliamente utilizadas en gastrpnomia para sopas, carnes, tamales en el sur de México, El Salvador, Guatemala.

Loroco (Fernaldia pandurata) enredadera cuyos capullos y flores se utilizan como especia principalmente en la cocina salvadoreña, utilizada para las tradicionales popusas salvadoreñas (tortitas de maíz con relleno), pero también para pizza, sopas, salsas, carnes.

El achote (Bixa orellana) en la pulpa que rodea las semillas contiene un colorante rojo: kiksin-annatto E106b de uso común en la industria alimenticia, contiene mucha vitamina A, además de selenio, magnesio y calcio. Los indios usan este tinte para pintar el cuerpo.

Arrayan – Guayabo de Castilla (Myrcianthes leucoxyl) aparece en la región andina de Colombia, Venezuela a una altitud de 2200-3100 m sobre el nivel del mar, árbol de 6-16 m, fruta ligeramente roja o amarilla, aromática con un hueso.

Pipián (Cucurbita argyrosperma) también zapayo, ayuyama…variedades de calabazas locales.

Chayote (Sechium edule)  una enredadera de la familia de las calabazas proviene de México y América Central, también se ha extendido a otros continentes. La fruta-verdura se parece a una pera con una piel arrugada de color verde, blanco o amarillo verdoso, con una semilla adentro. La pulpa blanca sabe un poco a calabacín, calabaza, pepino, colinabo. La piel a veces es dura y espinosa, por lo que es mejor pelarla, se puede comer fría en ensaladas o cocida, también comestibles son brotes y raíces.

TunaOpuntia higo, la fruta con numerosas semillas y pequeñas agujas encima, el interior de las hojas espinosas también se utiliza en la gastronomía mexicana: nopales.

Borojó (Borojoa patinoi) – un árbol de la costa pacífica colombiana, sur de Panamá y noroeste de Ecuador. El nombre proviene de la lengua de los indígenas Emberá-boro = cabeza,  ne-jo = fruto.  La fruta grande y redonda, de 7 a 12 cm de diámetro, se oscurece a medida que madura en el árbol y puede pesar hasta un kilogramo. La pulpa es ácida y espesa, se usa para compotas, mermeladas, dulces, vino. El jugo es bueno para los riñones. La pulpa también se usa como unas mascarillas para la piel graseosa con granos.

Uchuva (Physalis peruviana) – una fruta diminuta de la familia de las solanáceas, semidulce, buena para postres, helados, mermeladas, sabe a tomate con piña. Se dice que es bueno para la vista. Se puede cultivar en Polonia, aunque los arbustos anuales son más pequeños, pero la planta puede ser bastante expansiva, no aguanta temperaturas más bajas de cero, pero las semillas sobreviven i renacen.

Tomate verde(Phisalis ixocarpa) el tomatillo proviene de México, pero se puede cultivar en Polonia durante la temporada vegetativa como los tomates, es la base de la salsa mexicana „salsa verde”.

Carambola (Avernhoa carambola) un árbol tropical que se encuentra naturalmente en Malasia, Indonesia, Java, pero también se extendió a otros continentes, incluyendo América, fruta amarilla, agridulce con una forma alargada con cinco costillas. Se pueden comer crudos, utilizados para jugos refrescantes, como complemento de ensaladas, carnes, pescados, salsas, mermeladas. Tiene mucho potasio y también contiene mucho ácido oxálico, por lo que no es recomendable para personas con enfermedades renales.

Mangostino (Garcinia mangostina), una de mis frutas favoritas, se encuentra naturalmente en el sudeste asiático: Tailandia, Indonesia, Malasia. Fue traída a Colombia por los ingleses en el siglo XX y se cultivaba en la región del Tolima. Los frutos redondos tienen una piel gruesa de color púrpura oscuro, la pulpa con 6-8 semillas es blanca, jugosa, de sabor dulce, se asemeja un poco a la naranja, la piña, el albaricoque y la fresa silvestre. Botánicamente  no tiene relación con el mango. El extracto de cáscara se usa tradicionalmente para teñir telas de color marrón. La fruta no es adecuada para el transporte de larga distancia, ya que es bastante perecedera.

Marañón, cajú (Anacardium ocidentale) es una fruta de América Central, noreste de Brasil, costa colombiana y venezolana, se conoce por los nueces, pero no todos saben que además de la semilla, también tiene una fruta jugosa comestible que es una extensión del tallo en forma de pera, de color amarillo, rojo anaranjado, debajo del cual hay una semilla en una cáscara.

En el siglo XVI, los portugueses llevaron las semillas a la India y África. Se cultivó a mayor escala en Brasil, India, Vietnam, Nigeria, Mozambique y Tanzania.

Jocote (Spondias purpurea) ciruela morada, el árbol crece hasta 35 m, pierde sus hojas durante la estación seca, los frutos se asemejan a ciruelas de color amarillo-rojo-violeta.

Lúcuma (Pouteria lucuma) similar al zapote, crece en los valles de los Andes, a una altitud de 100-1200 m. sobre el nivel del mar en Perú, Ecuador, Colombia, Chile, valorado durante siglos por los indígenas, los Incas, y sobre todo  en la gastronomía peruana. Las frutas esféricas en forma de huevo son verdes con una pulpa de color amarillo claro, el sabor se parece a las batatas o al jarabe de arce. Contienen cantidades significativas de caroteno, hierro y vitaminas B.

Quequisque, malanga (Xanthosoma) crece en las tierras bajas de América Central y el norte de América del Sur, también comenzó a cultivarse en Filipinas y África Occidental, después de 9-11 meses produce bulbos comestibles – pequeños brotes subterráneos del tamaño de papas, con alto contenido de almidón. Es ingrediente de sopas y guisos, se puede hornear o freír y las hojas también se pueden hervir.

Arracacha (Arracacia Bancr) apio criollo – un tubérculo blanco, amarillo o morado de los Andes, cultivado a una altitud de 600-3200 metros sobre el nivel del mar. pertenece a la familia de Apiacae como la zanahoria o el apio, se caracteriza por un alto contenido en calcio, también niacina, fósforo, vitaminas A. En Colombia y Venezuela es ingrediente frecuente de sopas espesas con papa, maíz, pollo llamadas „sancochos”. También se utiliza para harinas y pasteles.

Camote boniato (Ipomoea batatas) – batata,  perenne de la familia de las enredaderas de América Central y del Sur, cultivada en los trópicos (temperaturas 14-26 grados). Les gusta el sol, la tierra suelta y húmeda. Demasiada fertilización nitrogenada perjudica y son sensibles a las plagas. Los tubérculos pesan hasta 3 kg y tienen una pulpa blanca, roja o rosada, rica en almidones de bajo índice glucémico, potasio, caroteno, vitaminas A, C, B, E, polifenoles. También hojas comestibles. El almidón se utiliza para producir „bioplástico”, así como productos de fermentación como acetona, butano, etanol.

La yuca, mandioca (Manihot Mill proviene de Brasil, de la familia de los euforbios con tubérculos con alto contenido de almidón, venenosos en estado crudo por glucósidos cianogénicos, después de remojarlos, secarlos, cocinarlos pierden sus propiedades venenosas. Requiere al menos 8 meses de clima cálido.

Jícaro (Crescentia cujete) – un árbol que suele crecer solo en áreas húmedas, cerca del Atlántico en América Central, también en las islas del Caribe. Las flores son polinizadas por murciélagos, las semillas son venenosas cuando están crudas, la pulpa se usa como laxante y las cáscaras de los frutos leñosos se usaba durante siglos para la producción de platos, recipiente para yerba mate, instrumentos musicales (maracas), herramientas, elementos de enmascaramiento, utilizados anteriormente por las indígenas.

Mimbro (Averrhoa bilimbi) un árbol tropical de hoja perenne de del sudeste asiático, incluidas Filipinas e Indonesia, donde la fruta se come cruda, se agrega a ensaladas, salsas y otros platos, pero también se cultiva en otros países tropicales. En Nicaragua, en Granada, se prepara una ensalada para un plato llamado vigorón, a base de yuca y chicharrones de tocino.

Oca (Oxalis tuberosa L) – tubérculos amarillos, rojos o morados que crecen de forma silvestre y cultivados en los Andes a una altitud de 3000-3900 m sobre nivel del mar, utilizados tradicionalmente por la gente indgéna de Perú y Bolivia, de la lengua quechua „uqa”. Los tubérculos crudos contienen mucho ácido, son acres, después de secarse al sol se vuelven más dulces, hervidos, horneados, agregados a las sopas, el sabor harinoso se asemeja a las papas. Las hojas y las flores también son comestibles.

Quinoa (Chenopodium quinoa) – una planta anual cultivada en América Sur, en los valles y vertientes de los Andes desde 3-5 mil años, puede presentarse hasta 4 mil m. sobre nivel del mar, el principal alimento de los incas, semillas ricas en nutrientes, también proteínas, vitaminas del grupo B, magnesio, potasio, zinc, hierro y otros minerales, flavonoides (antioxidantes) como quercetina.

Amaranto – similar al mijo, pseudocereal (no pertenece a las gramíneas) botánicamente pertenece a la misma familia que la remolacha, la espinaca. Los rastros de cultivo en Centroamérica y Améroica del sur se data de hace 9.000 años. En jardines es una planta decorativa y poco exigente. Tiene potencial para ser maleza, las semillas no son sensibles a las heladas, florece a partir de junio, formando panículas grandes, colgantes, rojas, moradas, violetas, amarillas o blancas.

Chia (Salvia hispanica) – proviene del centro y sur de México y Guatemala, el valor de esta planta ya fue apreciado por los aztecas y mayas. Tiene flores moradas o blancas, hojas anchas, frutos contienen numerosas semillas, que se pueden almacenar durante 4 años sin pérdida de valor nutricional. Son ricas en ácidos Omega 3 y Omega 6 como el pescado o linaza, así como calcio, hierro, magnesio, potasio, zinc, vitaminas B, C, A, E.

Maca (Lepidium peruvianum) – de uso común en la cocina y la medicina peruana (mejora la fertilidad, la concentración, el bienestar, la inmunidad) las primeras menciones datan del año 2000 antes de Cristo. Crece en los Andes a una altitud de 4.000 metros sobre el nivel del mar, en zonas soleadas. Se come raíz y la parte superior del tallo con un olor dulzón y un sabor acre. Se consume después secar, remojar, cocción u hornear. La raíz es rica en vitaminas, minerales como hierro, calcio, cobre, potasio, zinc, también compuestos polifenólicos, taninos, sapominas, alcaloides, esteroles.

Algarrobo (Ceratonia siliqua) un árbol nativo del Mediterráneo, se usa mucho en América del Sur, especialmente Perú. El árbol es muy utilizado en la gastronomía, medicina también como forraje, fertilizantes, leña, para cercas, construcción de casas de campo. La forma de la fruta se asemeja a las vainas de frijol de las cuales se hace un polvo llamado karab. No provoca alergias y contiene una pequeña cantidad de grasa, por lo que puede ser un sustituto del chocolate. Contiene numerosos minerales, entre ellos calcio, fósforo, hierro, vitaminas entre otros E, taninos bactericidas, ácido gálico que es un antioxidante, antiviral y antiséptico.

El árbol del cacao (Theobroma cacao) crece de forma silvestre en América Latina, el nombre de cacao fue tomado de la lengua náhuatl llamada cacahuatl, las huellas de cultivo, el uso se remonta a más de 5500 aC. El cultivo a gran escala se introdujo en los países africanos de Ghana y Costa de Marfil.

Acai (Euterpe oleracea)- una especie de la palmera, originaria de América del Sur, especialmente común en Brasil. El fruto es redondo, fibroso, una baya morada oscura con una semilla. Los brotes, partes jóvenes de las inflorescencias también se come como una verdura. El árbol da frutos dos veces al año en unos racimos de 500-900 bayas. En la Amazonía es la base de la dieta. Se suele servir con la tapioca, dependiendo de la región se sala o se endulza. En el sur de Brasil, se come frío con granola también para bebidas y helados. Los estudios han demostrado que contienen más antioxidantes que las bayas del bosque. Desde la década de 1990, los concentrados de jugo se han vuelto populares, especialmente en los Estados Unidos.

Camu camu (Myrciaria dubia) arbusto de Amazonia, áreas inundadas, pantanosas, la  fruta agria utilizada para conservas, zumos, helados contienen más vitamina C que la rosa silvestre, 16 veces más que naranja, 2145 mg/100g, incluso en algunos casos 3000-6000  mg/100g.

Araza (Eugenia stipitata) nativa de la Amazonía, Brasil, arbusto con frutos de diámetro 5-10 cm, la pulpa es gruesa, jugosa de color amarillo anaranjado, similar al camu camu, rica en vitamina c con sabor agrio, utilizada en la producción de jugos y mermeladas, helados.

Garambullo (Myrtillocactus geometrizans) – fruta dulce de color rojo púrpura, de cactus en México con un sabor inusual, similar a ciruelas. Se preparan bebidas, licores, jeleas, mermeladas,helados. La fruta contiene mucha fibra, antioxidantes, al igual que las uvas o arándanos.

Noni (Morinda citrifolia) originaria de Asia, Australia, con el tiempo se extendió a otros continentes a África y América. El arbusto crece hasta 9 m y da frutas verdes, amarillas, maduras, desprenden un desagradable olor a queso podrido, pero es un fuente de valiosos ingredientes bioactivos, polisacáridos, flavonoides, lignanos… apoya el organismo en la lucha contra muchas enfermedades, incluido el cáncer, ayuda a eliminar las toxinas.

Tamarindo (Tamarindus indica) – un árbol tropical originario de África oriental de la familia leguminosas que crecen en los trópicos. Las vainas contienen pulpa carnosa, que les gusta a los monos. El fruto se come crudo, se elabora también bebidas refrescantes, además utilizados como especia. La pulpa se usa  para teñir la ropa, las semillas para hacer joyas. La madera es de color amarillo rojizo valioso, duro, duradero, resistente a la putrefacción y las plagas.

El culantro (Eryngium foetidum) crece de forma silvestre en América Latina y las islas del Caribe, se parece al cilantro en sabor y olor, pero el aroma es mucho más intenso. La planta es anual o perenne, las hojas lanceoladas, también conservan su sabor y color después de secarlas. La planta se usa en la medicina popular para muchas enfermedades, incluyendo problemas digestivos, parásitos, hipertensión, asma, convulsiones, mordeduras de serpientes, malaria, como remedio antiinflamatorio…

Guasca (Galinsoga parviflora) maleza con flores pequñas amarillas, muy  invasora en Europa, polinizada por el viento.En Colombia, es una especia que se agrega al ajiaco santefereño con 3 tipos de papas: pastusas, criolas, sabaneras, arácnidos, maíz, pollo.. La planta fue traída en el siglo XIX al Kew Garden de Londres y se extendió por toda Europa, no sobrevive al invierno, pero las semillas sobreviven y brotan de año en año.

Moringa: nativa del noroeste de India y Pakistán, pero el árbol fue domesticado también en otros países de Asia, África y América Central y del Sur. Tienen raíces sabor similar al rábano picante, el aceite se extrae de las semillas con fines alimentarios y cosméticos, que no se enrancia. Los frutos, brotes y especialmente las hojas se come como una verdura. La planta crece hasta 10 m, es llamada el „árbol de la vida” por su riqueza de minerales como potasio, hierro, boro, cromo, manganesio; vitaminas como A, C, E y 46 antioxidantes que protegen contra el cáncer, retrasan el proceso de envejecimiento; aminoácidos, ácidos grasos omega-3,6,9. Moringa es considerada como un „superalimento” clasificado entre los productos más saludables del mundo, apoya perfectamente el funcionamiento del cuerpo, es antibacteriano y antiviral, apoya el tratamiento de numerosas enfermedades.

Banana, plátano (Musa) probablemente proviene de la palabra árabe baban-dedo, cultivado en los trópicos de África, Asia-Pacífico y América, crecen en racimos de infrutescencias. Durante años, una corporación importante fue de Estados Unidos Unitet Fruit Company, fundada en 1899. Utilizaban mano de obra barata en Guatemala, Costa Rica, Colombia y Ecuador, entre otros. Actualmente la sucesora es Chiquita Brands International. Incluso antes de 2014 el mayor productor era Ecuador, ahora India, China, Indonesia y Brasil.

Jícama  (Pachyrhizus Erosus) – Nabo trepador perenne mexicano de la familia de las leguminosas, que crece hasta 4-5 m de altitud, inflorescencias colgantes de hasta 70 cm de longitud de color púrpura, azul o blanco, tubérculos pueden pesar hasta 10 kg, la piel no es comestible, la pulpa es jugosa, dulce y picante. Toda la planta excepto la pulpa del tubérculo no es comestible, las semillas son un insecticida natural. Los tubérculos se pueden almacenar durante varios meses, se comen crudos como complemento de ensaladas, hervidos, fritos, horneados, para las sopas. El consumo regular de jícama aumenta la absorción de calcio.

Otras plantas introducidas en América para los cultivos a gran escala son entre otros la soja (Glycine), principalmente de Brasil, la caña de azúcar (Saccharum officinarum) probablemente originaria de Nueva Guinea, desde donde los árabes la trajeron al Mediterráneo en el año 800. Se puede encontrar la pimienta o canela introducida.

Owoce i warzywa w Ameryce Łacińskiej

W podróży przez kraje Ameryki Łańskiej spotyka się bogactwo owoców przeróżnych smaków i kolorów, w tym też liczne, które nie docierają do Europy. Największe bogactwo owoców spotykałam w Kolumbii.
Część dotarła do nas po odkryciu Ameryki, została zaadaptowana w uprawach jak np. pomidory,dyniowate, fasola, kukurydza ze Środkowej Ameryki, ziemniaki z Peru, część jest sprowadzana lub też rozpoczęto uprawę w innych miejscach np. kakaowiec w Ghanie, odmiany awokado udało się wyhodować na południu Hiszpanii czy też flaszowiec peruwiański- chirimoya. Liczne gatunki zaadaptowano na wyspach kanaryjskich, przede wszystkim Teneryfa.

Niektóre owoce i warzywa spotykane w Ameryce Łacińskiej część mniej znanych w Polsce, ale powszechne na tamtejszych bazarkach:

lulo


Lulo ( Solanum quitoense) – owoc z rodziny psiankowatych jak pomidory, bakłażany czy ziemniaki, typowy dla Kolumbii, również obecna odmiana w Ekwadorze(naranjilla), ma kwaskowaty smak, stosowany do napojów orzeźwiających.


Feijoa (Akka sellowa) – zielona jagoda z lekkim, mięsistym, soczystym miąższem, którego smak i aromat przypominają jednocześnie truskawki, ananasy i kiwi, pochodzi z Ameryki Południowej, ale została wprowadzona do upraw również m.in we Francji, Australii, Nowej Zelandii, Wietnamu czy Kalifornii.

Granadilla/Maracuya (Passiflora edulis)-męczennica jadalna – kwaskowata, często spożywana w gorące dni w postaci zblendowanych napoi,  eksportowana z Kolumbii do Europy.

Curuba (Passiflora supersect) –  męczennica miękka,jeden z 64 gatunków passiflory w Ameryce Południowej, zwana też bananową marakują przez wydłużony kształt owocu.

Pitahaya (Hylocereus megalanthus) – również pochodzi z Ameryki Środkowej, ale uprawiany obecnie też w Azji, odmiana w Kolumbii żółta z białym miąższem z czarnymi pestkami jest znacznie smaczniejsza od tej azjatyckiej, korzystnie wpływa na perystaltykę jelit, skórki nie są jadalne. Są to kaktusy, kwitnące tylko w nocy.

Wilhelmka wytworna (Bactris gasipaes)  – Chontaduro(w Kolumbii) Pihibaye( Nikaragua, Kostaryka)owoc z palmy, odżywczy, zawierający dużo skrobi, pomarańczowy w środku, wystarczy kilka małych owoców, by się nasycić na dłuższy czas.

Guanabana (Annona muricata)– flaszowiec miękko ciernisty, drzewo małe do 10 m, dzikie w lasach tropikalnych Ameryki Centralnej i Południowej po Brazylię, gdzie nazywa się graviola, kwitnie przez cały rok, nie sprawdza się w uprawach, owoc duży do 6kg przepyszny, szybko dojrzewający, nietrwały, więc nie jest eksportowany na dalsze odległości, ma dużo pestek i włókna, które po zblendowaniu można przecedzić przez sitko, oddzielając od soku. Stosowany jest również do deserów, lodów.  Twierdzi się, że owoc ten ma silne właściwości antyoksydacyjne, antynowotworowe.

Guayaba (gujawa) z rodziny mirtowatych powszechny owoc od Meksyku po Brazylię, w formie gruszki o silnym aromacie, stosowane do napojów orzeźwiających o różowym zabarwieniu czy do marmolad, deserów, w Kolumbii sporządzane są galaretki zwane „bocadillos”.

Chirimoya( Annona cherimola) flaszowiec peruwiański, nieco podobne w wyglądzie do guanabany ale mniejsze do 4kg i nie ma włókna ciężkiego do przegryzienia, biały, słodki, miąższ szybko dojrzewa, od XIX w. uprawiany na południu Hiszpanii w Andaluzji.


Tomate de arbol (Cyphomandra betacea), pomidor drzewiasty, nieco gorzkawy, łączy się z innymi owocami jak marakuja czy guayaba, blendując soki.


Papaya (Carica papaya)- melonowiec właściwy, owoc bogaty w witaminy (A, B, C, E, K) i minerały (cynk, fosfor, magnez, potas, sód, wapń, żelazo) a zarazem jest niskokaloryczny i lekkostrawny. Badania dowodzą, że zmniejsza ryzyko chorób serca, cukrzycy, nowotworów, obniża ciśnienie tętnicze, wspomaga trawienie. Również drzewo pochodzące z Ameryki Centralnej i Południowej, zostało zaintrodukowane w Południowej Azji, gdzie się przyjęło również w gastronomii np w kuchni tajskiej.


Piña – ananas – bylina z rodziny bromeliowatych, w stanie dzikim rosnący w Brazylii, uprawiany w Ameryce na długo przed przybyciem Kolumba.


Coco – pochodzenie palmy kokosowej nie jest pewne, ale są powszechne na wybrzeżach Ameryki.


Mango (Mangifera L.)- pochodzi z Azji, Indii, ale zaaklimatyzowało się bardzo dobrze w rejonach cieplejszych w krajach Ameryki Centralnej i Południowej, drzewa różnych odmian mango są często spotykane w wielu miejscach na nizinach, owoce spod drzewa przepyszne.


Aguacate (Persea) awokado – drzewo wiecznie zielone z rodziny wawrzynowatych pochodzi z południowego Meksyku, wykorzystywane już 7 tys. lat p.n.e, szybko się rozpowszechniło aż do Peru. Owoc jest bogaty w tłuszcze, może zastępować masło, dobre dla osób cierpiących na miażdżycę, często stosowane w gastronomii krajów latynoamerykańskich.


Mamey zapote (Pauleria sapola) zapote – owoc bardzo mięsisty jak awokado, nie nadający się do wyciskania soku przez wyciskarkę, bardziej do blendowania, również do deserów, wysokie drzewo do 45 m z rodziny sączyńcowatych, pomarańczowy, mięsisty miąższ. Słowo zapote pochodzi z języka azteków náhuatl: tzapotl- nazwa jaką nadawano owocom kulistym z dużymi nasionami.

Nispero (Eriobotrya japonica)– również z sączyńcowatych, ale niższe do 25-35m, introdukowane na Filipinach podczas kolonizacji hiszpańskiej, po czym rozprzestrzeniło się w innych krajach azjatyckich. Owoc o średnicy 5-10 cm jest bardzo słodki jak gruszka, aromatyczny, koloru kawy z zewnątrz, miąższ lekko pomarańczowy z 5 czarnymi, błyszczącymi pestkami. Z żywicy uzyskuje się gumę do żucia ,,chicle”.


Caimito (Pouteria caimito) – kolejne drzewo z sączyńcowatych, pochodzące a Ameryki Centralnej, owoce okrągłe, owalne, fioletowo-białe, słodkie z kilkoma pestkami, zjada się na surowo.


Zapote Negro (Diospyros digyna) wbrew nazwie nie jest spokrewnione z innymi (Sapotaceae)sączyńcowatymi, jest z rodziny hebankowatych, owoce o średnicy 5-10 cm z zielonożółtą skórką, z miękkim miąższem brązowym.


Zapote blanco (Casimiroa edulis) kazimierka jadalna z rodziny rutowatych – mięsisty owoc wielkości pomarańczy.


Nance (Byrsonoma crassifolia)- małe drzewo 3-15 m, występuje w Meksyku, Środkowej Ameryce, owoce żółte trochę mniejsze od oliwek, mięsiste, z twardą okrągłą pestką. Spożywa się na słodko, słono, do syropów, lodów, nalewek.

Babaco (Carica Pentagona) – bylina do 8m, pochodzi prawdopodobnie z regionu Loja w Ekwadorze,z tej samej rodziny jak papaya rośnie na wysokościach 2 tys m n.p.m


Coyol (Acrocomia aculeata)- owoc palmy na półwyspie Yucatan,także w Kolumbii, Wenezueli, w Paragwaju i innych krajach Ameryki Południowej, olej z pestki i miąższ używa się do produkcji mydła. Miąższ jest jadalny surowy, nasiona także gotowane lub pieczone, wnętrze pnia można mielić na mąkę.


Chipilin( Crotalaria longirostrata) – krzaki do 3 m, z rodziny bobowatych,podobne do soi, liście bogate w żelazo, wapń i beta-karoten wykorzystywane są szeroko w gastronomii do zup, mięsa, tamales na południu Meksyku, w Salwadorze, Gwatemali.


Loroco (Fernaldia pandurata ) pnącze, którego wykorzystuje się pączki i kwiaty jako przyprawę przede wszystkich w kuchni Salvadoru, używane do tradycyjnych salwadorskich dań popusas (placki kukurydziane z wypełnieniami), ale także stosowane do pizzy, zup, sosów, mięsa.


Achote (Bixa orellana) arnota właściwa w miąższu otaczającym nasiona zawiera czerwony barwnik: kiksyna-annato E106b wykorzystywany powszechnie w przemyśle spożywczym,zawiera dużo witaminy A, poza tym selen, magnez i wapń. Indianie używają tego barwnika do malowania ciała.

Arrayan – Guayabo de Castilla (Myrcianthes leucoxyl) występuje w regionie andyjskim Kolumbii, Wenezueli na wysokości 2200-3100 m n.p.m, drzewo 6-16 m, owoce lekko czerwone lub żółte, aromatyczne z jedną pestką.


Pipian (Cucurbita argyrosperma) także zapayo, ayuyama…dyniowate lokalne.


Chayote (Sechium edule) kolchoch jadalny – pnącze z rodziny dyniowatych pochodzi z Meksyku i Ameryki Środkowej, zostało rozprzestrzenione również na inne kontynenty. Owoc-warzywo wyglądem przypomina gruszkę z pomarszczoną skórką zieloną, białą lub żółto-zieloną, w środku jedna pestka. Biały miąższ w smaku przypomina nieco cukinię, kabaczka, ogórka, kalarepę. Skórka nieraz bywa twarda i kolczasta, więc lepiej obrać, można spożywać na zimno w sałatkach
lub gotowany, również jadalne pędy i korzenie.


Tuna (Opuntia) – owoc opuncji figowej posiadający liczne pestki, a na owocu malutkie igiełki, wnętrze kolczastych liści również stosowane w gastronomii meksykańskiej: nopales.


Borojo (Borojoa patinoi) – drzewo wybrzeża Pacyfiku kolumbijskiego, południa Panamy i północnego zachodu Ekwadoru. Nazwa pochodzi z języka rdzennej ludności Emberá – boro = cabeza (głowa), ne-jo = fruto(owoc). Duży okrągły owoc o 7-12cm średnicy ciemnieje, dojrzewając na drzewie, może ważyć do kilograma. Miąższ jest kwaskowaty i gęsty, używany do kompotów, marmolad, cukierków wina. Sok jest dobry dla nerek, miąższ stosowany również jako maseczki na twarz w przypadku tłustej skóry z wypryskami.

Uchuva (Physalis peruviana) miechunka peruwiańska – malutki owoc z rodziny psiankowatych, półsłodki do deserów, lodów, marmolad, przypomina w smaku pomidora z ananasem. Podobno dobry jest na wzrok, można uprawiać w Polsce, choć krzaczki jednoroczne osiągają mniejsze rozmiary, ale może być dość ekspansywne.


Carambola (Avernhoa carambola) Okomian zwany gwiaździstym owocem, tropikalne drzewo występujące naturalnie w Malezji, Indonezji, na Jawie, ale rozpowszechnił się także na innych kontynentach, również w Ameryce, żółte, słodko-kwaśne owoce o wydłużonym kształcie z pięcioma żebrami. Mogą być spożywane na surowo, stosowane do soków orzeźwiających, jako dodatek do surówek, mięs, ryb, sosów, dżemów. Ma bardzo dużo potasu a także zawiera sporo kwasu szczawiowego, więc niewskazana dla osób z chorymi nerkami.


Mangostino (Garcinia mangostina),jeden z moich ulubionych owoców, w środowisku naturalnym występuje w południowo – wschodniej Azji: Tajlandii, Indonezji, Malezji ale w Ameryce Łacińskiej np w Kolumbii, Ekwadorze i innych miejscach te wiecznie zielone tropikalne drzewo zostało zaadaptowane. Do Kolumbii sprowadzili Anglicy w XXw i zaczęto uprawy w regionie Tolima. Owoce okrągłe mają ciemnofioletową, grubą skórkę, miąższ z 6-8 pestkami biały, soczysty, słodki w smaku przypominającym nieco pomarańczę, ananas, morelę i poziomkę. Botanicznie nie ma żadnego związku z mango. Ekstrakt ze skórki używany jest tradycyjnie do barwienia tkanin na brązowo. Owoc nie nadaje się do transportu na dalekie odległości, gdyż jest dość nietrwały.


Marañon, cajú (Anacardium ocidentale) nanercz zachodni, nerkowiec jest owocem pochodzącym z Ameryki Centralnej, północno-wschodniej Brazylii, wybrzeża kolumbijskiego i wenezuelskiego, kojarzony z orzechami, ale nie wszyscy wiedzą, że poza nasieniem ma też jadalny soczysty owoc będący przedłużeniem łodygi o gruszkowatym kształcie, o żółtej, pomarańczowo-czerwonej barwie, pod którym jest jedno nasienie w łusce ze żrącym sokiem. W XVI w. Portugalczycy zawieźli nasiona do Indii oraz Afryki. Na większą skalę zaczęto uprawiać w Brazylii, Indii, Wietnamie, Nigerii, Mozambiku, Tanzanii.


Jocote (Spondias purpurea) śliwiec purpurowy– podobnie jak nerkowiec z rodziny nanerczowatych z Ameryki Środkowej, drzewo dorastające do 35 m , podczas pory suchej traci liście, owoce przypominają śliwki o barwie żółto-czerwono-fioletowej.


Lucuma(Pouteria lucuma) z rodziny sączyńcowatych jak zapote, rośnie w dolinach Andów, na wysokościach 100-1200m. n.p.m w Peru, Ekwadorze, Kolumbii, Chile, cenione od wieków przez ludność tubylczą, Inków, przede wszystkim jest ceniona w gastronomii peruwiańskiej. Kuliste, jajowate owoce są zielone z jasnożółtym miąższem przypominającym w smaku słodkie ziemniaki czy syrop klonowy, posiadają znaczne ilości karotenu, żelaza i witamin z grupy B.


Quequisque, ksantoma, malanga ( żółtosocza) rośnie na nizinach Ameryki Centralnej i północy Południowej, też zaczęto uprawy na Filipinach i w Afryce zachodniej, po 9-11 miesiącach wytwarza jadalne bulwocebule-nieduże pędy podziemne o wielkości ziemniaków, o dużej zawartości skrobi. Jest składnikiem zup i gulaszy, może być pieczone czy smażone, też liście mogą być gotowane.


Arracacha (Arracacia Bancr)arakacznik, seler kreolski – bulwa barwy białej, żółtej lub purpurowej z Andów uprawiana na wysokościach 600-3200m.n.p.m. należy do rodziny selerowatych jak marchewka czy seler, cechuje się wysoką zawartością wapnia,także niacyna, fosfor, witaminy A. W Kolumbii czy Wenezueli częsty składnik gęstych zup z ziemniakami, kukurydzą, kurczakiem zwanych „sancochos”. Również wykorzystuje się do mąk, ciast.


Camote-boniato (Ipomoea batatas) wilec ziemniaczany – „słodki ziemniak” bylina z rodziny powojowatych z Ameryki Środkowej i Południowej, uprawiana w strefie międzyzwrotnikowej( temp 14-26 stopni). Lubią słońce, glebę pulchną i wilgotną, szkodzi przenawożenie azotem oraz wrażliwe na plagi. Bulwy osiągają wagę do 3kg i mają biały, czerwony lub różowy miąższ bogaty w skrobie o niskim indeksie glikemicznym, potas, karoten, witaminę A, C, B,E, polifenole. Liście również jadalne, skrobia wykorzystywana do produkcji „bioplastiku”, a także produkty fermentacji jak aceton, butan, etanol.

Maniok (Manihot esculenta) zwany yuca, mandioca wymaga co najmniej 8 miesięcy ciepłej pogody do wytworzenia bulw, przez obecność glikozydów cyjanogennych wymaga gotowania, pieczenia, namaczania czy suszenia, zawiera dużo skrobi, jego ślady upraw w Ameryce Południowej datuje się na 4000 lat p.n.e, roślina została wprowadzana później również na kontynent afrykański.


Jicaro (Crescentia cujete) dzbaniwo kalebasowe – drzewo rosnące zazwyczaj pojedynczo na terenach podtapianych, przy Atlantyku z rodziny bigniowatych z Ameryki Środkowej, również na wyspach karaibskich. Kwiaty zapylane są przez nietoperze, nasiona na surowo trujące, miąższ wykorzystywany jako środek przeczyszczający, a zdrewniałe skorupy owoców szeroko wykorzystywane od wieków do produkcji naczyń, tykw do parzenia yerba mate,instrumentów muzycznych (marakasów), narzędzi, elementów maskowania, wykorzystywanych wcześniej przez tubylczą, indiańską ludność.

Mimbro (Averrhoa bilimbi) – tropikalne wiecznie zielone drzewo z rodziny szczawikowatych, z Południowo-Wschodniej Azji, m.in Filipiny, Indonezja, gdzie owoce spożywane są na surowo, dodawane do sałatek, sosów i innych dań ale uprawiane również w innych krajach tropikalnych. W Nikaragui, w Granadzie sporządza się sałatkę do dania zwanego vigorón na bazie manioku (yuca) i skwarek ze słoniny.


Oca szczawik bulwiasty (Oxalis tuberosa L) – bulwy żółte, czerwone lub purpurowe rosnące dziko i uprawia się w Andach na wysokościach 3000-3900 m.n.p.m., tradycyjnie wykorzystywane przez Indian z Peru i Boliwii, z języka kechua „uqa”. Surowe bulwy zawierają sporo kwasu szczawiowego i są cierpkie, po wysuszeniu na słońcu stają się słodsze, gotowane, pieczone, dodawane do zup, w smaku mączne przypominają ziemniaki. Liście i kwiaty też są jadalne.


Quinua (Chenopodium quinoa) komosa ryżowa – roślina jednoroczna uprawiana w Ameryce Południowej, w dolinach i na stokach Andów od 3-5 tys lat, może występować do wysokości 4 tys m.n.p.m. główny pokarm Inków, nasiona bogate w substancje odżywcze, również białko, witaminy z grupy B, magnez, potas, cynk, żelazo i inne minerały, flawonoidy (przeciwutleniacze) jak kwarcetyna.


Amarantus– szarłat – podobne do prosa,pseudo-zboże( nie należy do traw) botanicznie należy do tej samej rodziny co burak, szpinak, komosa ryżowa ślady upraw w Ameryce Środkowej i Południowej datuje się na 9 tys lat. W ogrodach jest dekoracyjną i mało wymagającą rośliną z potencjałem do bycia chwastem,nasiona nie są wrażliwe na mróz, zakwita od czerwca, tworząc duże, zwisające, czerwone, purpurowe, fioletowe, żółte, beżowe lub białe wiechy.


Chia (Salvia hispanica) szałwia hiszpańska – pochodzi z centralnego i południowego Meksyku oraz Gwatemali, wartości tej rośliny były doceniane już przez Azteków i Majów. Ma fioletowe lub białe kwiaty, szerokie liście, owoce z licznymi nasionami, które można przechowywać 4 lata bez utraty wartości odżywczych. Są bogate w kwasy Omega 3 i Omega 6 jak ryby czy też nasze rodzime siemię lniane, a także wapń, żelazo, magnez, potas,cynk, witaminy grupy B, C, A, E.


Maca (Lepidium peruvianum) – powszechnie stosowana w kuchni peruwiańskiej i lecznictwie ( poprawia płodność, koncentrację, samopoczucie odporność) pierwsze wzmianki sięgają 2000 r. p.n.e. Rośnie w Andach na wysokościach 4 tys m n.p.m. na terenach nasłonecznionych. Jadalny jest korzeń i górna część łodygi o słodkawym zapachu i ostrym smaku. Spożywa się po ususzeniu, namoczeniu, ugotowaniu lub upieczeniu. Korzeń jest bogaty w witaminy, minerały jak żelazo, wapń, miedź, potas, cynk, także związki polifenolowe, garbniki, sapominy, alkaloidy, sterole.

Algarrobo (Ceratonia siliqua)szarańczyn strąkowy z rodziny bobowatych, chleb świętojański, karob, drzewo pochodzi z obszarów Morza Śródziemnego, ale jest wszechstronnie używane w Ameryce Południowej, zwłaszcza w Peru. Drzewo ma szerokie zastosowanie w gastronomii, lecznictwie także jako pasze, nawozy, drewno opałowe, do płotów, budowy wiejskich domów. Owoce kształtem przypominają strąki fasoli, z których wytwarzany jest proszek zwany karobem przypominającym słodkie kakao. Nie powoduje alergii i zawiera małą ilość tłuszczu, więc może być zamiennikiem czekolady. Zawiera liczne minerały m,in wapń, fosfor, żelazo, witaminy m.in. E, garbniki bakteriobójcze, kwas galusowy będący przeciwutleniaczem, działający antywirusowo i antyseptycznie.

Kakaowiec (Theobroma cacao) rośnie dziko w Ameryce Łacińskiej,nazwa kakao została zaczerpnięta z języka indian náhuatl zwane cacahuatl, ślady upraw, zastosowania datuje się na ponad 5500 lat p.n.e. Uprawy na masową skalę zostały wprowadzane do krajów afrykańskich Ghany i Wybrzeża Kości Słoniowej.

Acai (Euterpe oleracea)Euterpa warzywna – gatunek z rodziny arekowatych (palmy) pochodzący z Ameryki Południowej, zwłaszcza powszechny w Brazylii. Owocem jest okrągła, włóknista, ciemnofioletowa jagoda z jednym nasieniem. Szczyty pędów, młode części kwiatostanów również spożywa się jako jarzyny. Drzewo rodzi owoce dwa razy w roku w kilku czy kilkunastu gronach po 500-900 jagód. W Amazonii stanowi podstawę diety. Miąższ zwykle podaje się z tapioką, w zależności od regionu soli się lub słodzi. W południowej Brazylii spożywa się na zimno z granolą również do napojów i lodów badania wykazały, że zawierają więcej przeciwutleniaczy niż jagody leśne. Od lat 90 XXw sok, koncentraty stały się popularne zwłaszcza w Stanach.


Camu camu (Myrciaria dubia)krzak pochodzący z Amazonii, obszarów zalewanych, owoce kwaśne, cierpkie wykorzystywane do przetworów, soków, lodów zawierają więcej witaminy C niż dzika róża, 16 razy więcej niż pomarańcza,2145 mg/100g znaleziono nawet przypadki 3tys-6tys mg/100g.


Araza (Eugenia stipitata) goździkowiec, rodzimy w Amazonii, Brazylii, krzak z owocami o średnicy 5-10cm, miąższ gęsty, soczysty żółto-pomarańczowy, podobnie jak camu camu bogaty w witaminę c o kwaśnym smaku, używany do produkcji soków i dżemów, lodów.


Garambullo (Myrtillocactus geometrizans) – słodki owoc barwy czerwono-purpurowej, podobny do śliwki z kaktusa w Meksyku o niezwykłym smaku, przygotowuje się napoje, likiery, galaretki, marmolady lody. Owoc zawiera dużo błonnika, antyoksydantów podobnie jak winogrona czy borówki.

Noni (Morinda citrifolia) morwa indyjska, pochodzi z Azji, Australii, z biegiem czasu rozpowszechniła się na inne kontynenty do Afryki i Ameryki. Krzew dorasta do 9m wydaje owoce o barwie zielonej, żółtej, dojrzałe wydzielają nieprzyjemny zapach gnijącego sera, jednakże są źródłem cennych składników bioaktywnych m.in. polisacharydy, flawonoidy, lignany…wspiera organizm w walce z wieloma schorzeniami w tym nowotwory, pomaga usuwać toksyny.


Tamarindo (Tamarindus indica) – tropikalne drzewo pochodzące ze wschodniej Afryki z rodziny bobowatych o liściach parzystopierzastych, rosnące w strefach międzyzwrotnikowych. Strąki zawierają mięsisty miąższ, lubiane przez małpy. Owoce są jadane na surowo, wykonuje się z nich także napoje chłodzące, również stosowane jako przyprawa. Pulpę używa się do domowego farbowania odzieży, z nasion wytwarza się biżuterię. Drewno o żółto-czerwonej barwie jest cenione, twarde, trwałe, odporne na gnicie i szkodniki.


Culantro (Eryngium foetidum) rośnie dziko w Ameryce Łacińskiej i na wyspach karaibskich, przypomina w smaku i zapachu kolendrę, jednakże aromat znacznie intensywniejszy. Roślina jest jednoroczna lub wieloletnia, liście lancetowate, po wysuszeniu również zachowują smak i kolor. Roślina jest stosowana w medycynie ludowej na wiele schorzeń m.in. problemy trawienne, pasożyty, nadciśnienie tętnicze, astmę, drgawki, ukąszenia węża, malaria, jako środek przeciwzapalny…

Guasca (Galinsoga parviflora) żółtlica drobnokwiatowa, pospolity, inwazyjny, wiatropylny chwast, W Kolumbii stanowi przyprawę dodawaną do zupy ajiaco santefereño z 3 rodzajami ziemniaków: pastusas, criolas, sabaneras, arakacznikiem, kukurydzą, kurczakiem…Roślina została sprowadzona w XIX w do ogrodu botanicznego Kew Garden w Londynie i rozprzestrzeniła się na całą Europą, nie przeżywa zimy, ale nasiona przeżywają i wschodzą z roku na rok.


Moringa – pochodzi z północno-zachodnich Indii i Pakistanu, ale drzewo zostało udomowione również w innych krajach azjatyckich, Afryce i Ameryce Środkowej, Południowej. Korzenie mają podobny smak do chrzanu stąd też drzewo znane ,,chrzanowym”, z nasion otrzymuje się olej w celach spożywczych i kosmetycznych, który nie jełczeje. Owoce, młode pędy a zwłaszcza liście spożywane jako warzywo. Roślina rosnąca do 10 m zwana jest „drzewem życia” przez bogactwo minerałów jak potas, żelazo, bor, chrom, mangan; witaminy jak A, C, E a także 46 antyoksydantów chroniące przed nowotworami, opóźniające procesy starzenia; aminokwasy, kwasy tłuszczowe omega-3,6,9. Moringa została uznana za „superżywność” zaliczana do najzdrowszych produktów na świecie, doskonale wspiera funkcjonowanie organizmu, działa
antybakteryjnie i antywirusowo, wspomaga leczenie licznych chorób.

Banan (Musa)nazwa pochodzi prawdopodobnie z arabskiego słowa baban-palec, uprawiane w strefie międzyzwrotnikowej Afryki, Azji i Pacyfiku oraz Ameryki, rosną w groniastych owocostanach. Przez lata znaczącą korporacją była korporacja ze Stanów Unitet Fruit Company założona w 1899 r. wykorzystująca tanią siłą roboczą m.in w Gwatemali, Kostaryce, Kolumbii czy Ekwadorze, obecny następca Chiquita Brands International. Jeszcze przed 2014 największym producentem był Ekwador, obecnie Indie, Chiny, Indonezja i Brazylia.

Tomate verde (Physalis philadelphica) znane w Meksyku od czasów przedkolumbijskich, owoc z rodziny psiankowatych jak pomidory, stosowany do zielonych sosów a papryczką ostrą, w Polsce może być uprawiany, krzaki jednoroczne.

  • Jicama – kłębian kątowaty (Pachyrhizus Erosus) – meksykańska, wieloletnia rzepa pnąca z rodziny bobowatych rosnąca do 4-5 m, wiszące kwiatostany do 70 cm długość koloru fioletowego, niebieskiego lub białego, bulwiasty korzeń może ważyć nawet 10 kg, skóra nie jest jadalna, miąższ o soczystym, słodkawym, ostrym smaku. Cała roślina poza miąższem bulwy jest niejadalna, nasiona są naturalnym środkiem owadobójczym. Bulwy można przechowywać kilka miesięcy, spożywać na surowo jako dodatek do sałatek, gotowane, smażone, pieczone, w dodatku do zup. Regularnie spożywana jicama zwiększa wchłanianie wapnia.

Roślinami wprowadzonymi do Ameryki celem uprawy na masową skalę jest m.in soja z Azji- głównie Brazylia, trzcina cukrowa (Saccharum officinarum) pochodzaca prawdopodobnie z Nowej Gwinei, skąd do basenu morza śródziemnego przynieśli Arabowie w 800r. Można również spotkać introdukowany pieprz czy cynamon.

Bezpieczeństwo w podróży samotnej kobiety/Seguridad en el viaje de la mujer sola(español abajo)

Wielokrotnie spotykałam się z zapytaniami, czy się nie bałam sama podróżować po krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie ponoć tak niebezpiecznie, zwłaszcza dla kobiet. Zakotwiczył się w wielu umysłach stereotyp, że kobieta samotna w podróży powinna się bać. Oczywiście ryzyko zawsze jest, ale bez ryzyka nie ma życia, choć częściowo można zminimalizować, ale nie wszystko jesteśmy w stanie przewidzieć. Strach ma wielkie oczy i jest destruktywny. Podróż może być pokonywaniem własnych lęków, uleganie panice niczemu dobremu nie służy.  Początkowo owszem troszkę się obawiałam, ale z czasem przyzwyczaiłam się do innych realiów, czułam się komfortowo i nie widziałam wszędzie zagrożenia, starając się oczywiście zachowywać ostrożność, zdrowy rozsądek.

Bałam się np. występów publicznych, co też pokonywałam właśnie m.in w Nikaragui czy Kolumbii, przeprowadzając prelekcje na temat świadomości ekologicznej. Uważam, że największym zagrożeniem jest życie w strachu, ogromne znaczenie odgrywa umysł, pozytywne myśli, odpowiednie podejście. Życie jest krótkie i nie jesteśmy nieśmiertelni, zginąć możemy w każdej chwili, iluż ginie np. w wypadkach samochodowych czy na szlakach górskich. Czy to by miało oznaczać, że mamy wcale nie wychodzić z domu, nie wsiadać na rower, bo istnieje ryzyko, że samochód może nas potrącić czy też możemy złapać jakiegoś wirusa, które były są i będą…? Nie popadajmy w paranoję.

wizyty w szkole w Boca de Sabalos, Nikaragua

Nie jest zdrowe życie w nieustannym lęku. Media mają tendencję do nagłaśniania tragedii. Zło jest głośniejsze, za sprawą środków masowego przekazu tworzona jest fałszywa rzeczywistość. Spotykałam się z osobami, które nigdy w Kolumbii nie były, wyobrażający sobie, że tam wszyscy sprzedają narkotyki i ćpają, napadają na ulicach, gwałcą… Tymczasem największym zagrożeniem były kradzieże (wystarczy oddać, co się ma w razie czego), a nie ma napadów terrorystycznych. Mniej bezpiecznie się czułam czasem np w Londynie, Paryżu czy Berlinie za sprawą przybyszy z Bliskiego Wschodu, bardziej natarczywych, groźniejszych. W Europie ataki islamskie, gwałty są dość częste, też na porządku dziennym jest podpalanie kościołów. Choć niestety w ostatnim czasie, w krajach takich jak Chile, Argentyna, Meksyk, Nikaragua, Kolumbia też to zaczyna się dziać, ale nie za sprawą islamistów tylko indoktrynacji,  globalnego ruchu terroryzmu- feminazizmu…jednakże tego jeszcze tam nie było podczas moich pobytów kilka lat temu. Podczas 18 miesięcy w 15 krajach Ameryki Łacińskiej, a także podróży przez Tajlandię i Kambodżę nie zdarzyło mi się widzieć napadów, bójek (jedynie w gazetach, informacjach), za to zdarzyło mi się zostać okradzioną w Warszawie czy w Hiszpanii.

Nieraz pytano mnie, z kim podróżuję, odpowiadałam, że z moim Aniołem Stróżem, z czasem zaczęto mnie brać za misjonarkę. Traktowano mnie często z szacunkiem, nieraz wręcz z nadmierną troskliwością, zwłaszcza w Kolumbii, oferując gościnę, wsparcie.

Owszem były momenty, gdy czułam się czasem nieswojo, słysząc zaczepiania na ulicy ze strony mężczyzn, zawołania typu „mamacita”,” te acompaño?¨(towarzyszyć Ci?) gwizdania, cmokania( zwłaszcza w Nikaragui).  W Hiszpanii to wcześniej też się zdarzało, jeszcze w 2011 pamiętam( teraz już mniej, władzę przejęły feministki i mężczyźni  boją się kobiet, gdyż mogą dostać grzywnę lub trafić do więzienia za „molestowanie”) więc podejrzewam, że to zostało po przodkach konkwistadorów, gdyż rdzenni Indianie nie mają takich tendencji, wręcz są bardziej wycofani. Choć też obserwują, zwłaszcza gdzie mniej turystów dociera są bardziej ciekawscy. Czasami stawałam się obiektem zbytniego zainteresowania i czułam się, jakbym przybyła z kosmosu, innego świata.

Słyszało się też na ulicy komplementy czasem poetyckie, zabawne,  nie były wulgarne, świadczyły o adoracji i były nawet miłe, podziwiałam twórczość np. jeden z przewodników wycieczek do puszczy w Kostaryce: „pewnie gdy idziesz do lasu wszystkie zwierzęta wychodzą z kryjówek, bo nie mogą się nadziwić takiej piękności”, „Chciałbym z Tobą tańczyć przy muzyce świerszczy”  nie uznaję tego za „molestowanie”, liczne Polki niedoceniane mogłyby się tam poczuć dowartościowane. Powszechne są zwroty wobec kobiet typu „Reina”-królowa, „Princesa”-księżniczka „Florecito”-kwiatuszek, „Bomboncito” czekoladka, „Hermosa, Linda”-piękna, „Angelito”- aniołek„Muñekita¨’laleczka…Szczególnie kreatywni są w Kostaryce oraz w Kolumbii np. „Que está pasando en el cielo? … Que los Ángeles se están cayendo.”-Co się dzieje w Niebie, że Anioły spadają? „Chciałbym być jakąś różą, by być w ogrodzie Twojego serca”

https://www.chispaisas.info/piropos.htm

Zdarza się odczuwać dyskomfort, niebezpieczeństwo na drogach, szczególnie szaleni kierowcy są np. w Gwatemali czy w Kolumbii. W życiu się tak nie bałam jak w pędzącym busiku, wyprzedzającym samochody na zakrętach, pod górkę, jadąc nad przepaściami, często w otwartych drzwiach zwisał pomocnik kierowcy. Przechodząc przez ulicę trzeba zachować szczególną ostrożność. Nawet na przejściach dla pieszych samochody mają pierwszeństwo, nie zatrzymują się jak w Hiszpanii, przepuszczając.

Owszem było trochę momentów, gdy miałam obawy, nie czułam się pewnie, np.  podczas noclegów w puszczy zdarzyło się odczuć niepokój, szczególnie raz w Gwatemali, raz w Nikaragui, gdy o północy otrzymano telefon, że ktoś się zbliżał do kwatery ukrytej w lesie. Płynąc motorówką skaczącą po falach z Panamy do Kolumbii obawiałam się, że plecak może spaść do wody. Na Dominikanie po wypłynięciu na oglądanie wielorybów łódka tak się bujała na wysokich falach, że już myślałam, że to koniec. W Boliwii, w Cochabamba zostałam poinformowana przez sprzedawczynię na targu przy dworcu, że byłam obserwowana, zaproponowała, byśmy udawały, że się znamy. Jadąc z Ipiales od granicy do Cali już po zmroku istniało ryzyko zatrzymania przez guerillas, co na szczęście się nie stało, ale kierowca zalecił, schowanie kosztowności i zostawienia czegoś drobnego na wierzchu, w razie zatrzymania. Nie zdarzyła mi się żadna kradzież z napaścią, ale oszustwa tak np. zakup fałszywego biletu na transport w Panamie czy Boliwii. W Rio de Janeiro wolontariusze ŚDM natrafili na samochód, z którego wyszli mężczyźni z karabinami, uciekali, ile sił w nogach. Ja takiej sytuacji nie miałam, także może się zdarzyć przy braku szczęścia, gdy przypadkiem znajdziemy się o nieodpowiedniej porze, w nieodpowiednim miejscu, ale nie jest to codziennością, dużo zależy od miejsca, regionu.

Kilka porad:

  • „Przezorny zawsze ubezpieczony” Nie miałam żadnego ubezpieczenia ( nie namawiam jednak nikogo do naśladowania,  w tamtym czasie miałam ograniczony budżet, ubezpieczenia były kosztowne i nie zakładałam też czarnego scenariusza, być może czasem miałam więcej szczęścia i opieki Anioła Stróża niż rozsądku) ale starałam się zachowywać ostrożność, lepiej nie pokazywać wszystkiego wszem i wobec, a zdarzało mi się widzieć turystów beztroskich, kuszących sprzętem potencjalnych złodziei. Ubierałam się raczej skromnie, chowając dokumenty pod ubranie, mając je też zeskanowane, część wartościowszych rzeczy nosząc w mniejszym plecaku przed sobą. Większy plecak też starałam się mieć na oku w miarę możliwości. Miałam stary, prosty aparat fotograficzny oraz zwykły telefon tylko do dzwonienia i wiadomości tekstowych, bez smatfona( w 2013-2015 jeszcze nie były tak powszechne, choć rozwój technologii większy niż w Polsce już w 2013 w niektórych miejscach np. w Kostaryce mnie zadziwiał, przy kolejnych wizytach 2018, 2019 już widać było, ze większość osób miała smartfony i nikt się nie obawiał z nimi chodzić w miejscach publicznych, choć zapewne zależy od miejsca, w których bardziej należy uważać).
  • W Kolumbii, gdy wszyscy wysiądą z busiku, lepiej też wysiąść, nie zostawać samej z kierowcami. Wtedy o tym nie widziałam. Wszyscy wysiedli, ja miałam jechać dalej. Kierowcy postanowili zrobić przerwę, przenocować w miejscowości po drodze do Santa Marta, w Baranquilla. Zaproponowali kwaterę w cenie biletu. Kwatera zwana  „residencial” okazała się dość specyficzna. Kierowca liczył na przygodę, a jego pomocnik w nocy zapukał w drzwi pokoju pytając, czy chcę narkotyki…na szczęście nic się nie stało, ale trochę strachu się najadłam.
  • Nie na każdym rogu czai się niebezpieczeństwo, lepiej myśleć pozytywnie oraz słuchać  intuicji. Przy pierwszym kontakcie wszystko może wydawać się przerażające. Po dłuższym pobycie, aklimatyzacji już mniej odczuwa się strach i można ocenić mniej lub bardziej bezpieczne miejsca.  Dobrze jest słuchać rad lokalnych, jeśli ostrzegają, by lepiej gdzieś nie iść, upewniać się, nie chodzić po podejrzanych okolicach zwłaszcza w nocy. Nawet miejsca turystyczne, stare miasta po zmroku bardzo się zmieniają, stają się nieprzyjemne. Z drugiej strony ci bogatsi, rozpieszczeni Latynosi czasem przesadzają, uważając, że wszędzie jest niebezpiecznie. W ogóle nie chodzą pieszo, tylko przemieszczają się samochodami. Spotkałam Kolumbijczyków nadmiernie troskliwych,  którzy oferowali zamówienie taksówki i zapłacenie za nią, bym autobusem nie jechała. A gdy już idziemy w miejsce z potencjalnym ryzykiem( a to mi się zdarzało) lepiej iść z osobą lokalną, godną zaufania. W krajach Ameryki Łacińskiej hiszpański bardzo pomaga, ułatwia komunikację, więc warto go znać
  • Lepiej kupować bilety autobusowe do granicy, w przypadku przesiadkowych mogą zdarzyć się oszustwa, tak mi zdarzyło się w Santa Cruz de Sierra w Boliwii, gdzie na dworcu kupowałam bilet do Rio de Janeiro w Brazylii i na granicy okazało się, że miałam się przesiąść do linii brazylijskiej, która nie współpracowała z tymi, którzy sprzedali bilet.
  • Zwykle nie ma problemu przemieszczania się nocnymi autobusami między miejscowościami, wiele nocy jechałam, zaoszczędzając tym samym na noclegach. Bywają trasy, gdzie mogą się zdarzyć napady po zmroku np. na trasie z Ipiales, od granicy z Ekwadorem w kierunku Cali, wtedy zwykle o tym informują. Natomiast nocnych autobusów miejskich w większości miast nie ma, także pozostają taksówki. W Cali w Kolumbii jest ich pełno( wszystkie koloru żółtego) więcej niż innych samochodów. Z taksówkarzami lepiej ustalać cenę wcześniej, też bywają ryzykowne. W niektórych miejscach ponoć zdarzały się napady osób udających taksówkarzy, dlatego, warto zwracać uwagę na oznakowania.  W Wenezueli taksówki zabierały wiele różnych osób po drodze.
  • W Hondurasie, w Comayagua ulice nie miały nazw, ani nie było numerów domów, by trafić, należało zapamiętać jakiś punkt odniesienia. Gdy zapadał zmrok nie mogłam trafić do dziewczyn, u których nocowałam. Przypuszczam, ze w innych miejscach może się zdarzyć podobnie, więc w takim wypadku warto się lepiej przygotować.
  • Granica Hondurasu z Nikaraguą jest straszna, mnóstwo natarczywych, w tym oszustów polujących na przyjezdnych, chcących wymieniać pieniądze, czy oferujących podwózkę „triciclo”- rowerem trzykołowym za znacznie zawyżone ceny, tutaj trzeba zachować spokój i stanowczość.
  • Dobrze jest chodzić szybko (wielu Latynosów chodzi wolno) i pewnie, by nie sprawiać wrażenia osoby zagubionej.
  • Poruszałam się bez mapy zazwyczaj, kierując się „końcem języka za przewodnika”. Pytając ludzi należy zapytać wiele osób, bo zdarza się, że wskazują zły kierunek, mając problem z orientacją, bojąc się odpowiedzieć, że nie wiedzą.
  • Nie zdarzały mi się praktycznie zatrucia w podróży mimo picia często wody ze źródeł, kranu (oczywiście po wcześniejszym upewnianiu się, czy można lub przegotowywaniu z racji unikania plastików, emitujących zanieczyszczenia) poza jednym kilkudniowym w Gwatemali. Starałam się dbać o higienę, patrzeć, czy sprzedawca nie dotykał tymi samymi rękami pieniędzy i jedzenia. Częściej sama gotowałam, głównie warzywa, owoce. Dobrze jest mieć na wszelki wypadek jakiś środek na wypadek zatruć, polecam  domową nalewkę z zielonych łupin orzecha włoskiego, kilka razy błyskawicznie pomogła mi i innym.
  • Chodząc po lasach można spotkać liczne owady (niektóre wstrzykują larwy w skórę), pająki jak tarantule, skorpiony, węże jadowite (np. popularne malutkie węże koralowe czy barba amarilla, terciopelo mogące zabić w kilka minut, jednakże nie są agresywne jak afrykańskie, wystarczy uważać, by przypadkiem nie nadepnąć. Zdarzyło mi się spotkać leżącego na ścieżce. Jednakże nie ma co panikować, chodziłam dużo po lasach, jedynie bąki dotkliwie pogryzły w Gwatemali, czy malutkie pajęczaki w Kostaryce coloradillas, aloes skutecznie pomógł zregenerować skórę i zapobiegać kolejnym pogryzieniom.
  • Pieniądze z bankomatu najlepiej wyjmować przy bankach. Zdarzyło mi się nie wydanie pieniędzy z bankomatu na dworcu w Limie, Peru, a pobrano z konta. W niektórych miejscach można płacić kartą, ale nie wszędzie, na targowiskach jest to ryzykowne.
Ekwador,w drodze z Lagunas Cuyabeno, nad przepaścią
  • Ryzyko wypadków drogowych jest spore i tego najbardziej się obawiałam, bywało, że jechałam przerażona i najchętniej bym wysiadła. W Ekwadorze autobus mało nie ześlizgnął się w przepaść, wracając z Amazonii, trzeba było czekać na traktor, by wyciągnął. Uważać szczególnie należy przy przechodzeniu przez ulice. Na szaloną jazdę kierowców nie miałam wpływu, musiałam zaufać w Opatrzność. W niektórych miejscach, w Kolumbii, Boliwii były taksówki motorowe, jednoślady jeszcze bardziej ryzykowne. Wielu członków rodzin moich znajomych przede wszystkim z Kolumbii zginęło w wypadkach, w tym też osoby, które poznałam. Siostrzenica jednego znajomego została potrącona na przejściu dla pieszych przez policjanta…
  • Spotyka się nieraz „bajkopisarzy”, potrafiących pięknie opowiadać, tworzyć iluzje, lepiej zachowywać zasadę ograniczonego zaufania.
  • Nie miałam tyle odwagi jeździć autostopem sama po Ameryce Łacińskiej, choć spotykałam osoby, które tak jeździły, zdarzyło mi się tylko kilka razy, na Riwierze Majów, wracając z parku Sian Kaan, gdzie nie było innej opcji, w Chiapas w Meksyku oraz raz w Hondurasie, choć wtedy byłam w towarzystwie innych osób podróżujących.
  • Da Dominikanie, w Puerto Plata spotkałam się z oferowaniem na ulicy przewodnictwa osób znających dobrze języki, niby bezpłatnie, choć z liczeniem na napiwek, owi przewodnicy mają umowy z droższymi restauracjami, gdzie też dostają prowizję na ściągnięcie turystów.
  • Korzystałam czasem z couchsurfing-u lub workaway, tym sposobem możemy zapoznać się z referencjami danego miejsca, gospodarza lokalnego.
  • Czasem lepiej zapytać o pozwolenia na zrobienie zdjęcia, niektórzy sami zaczepiają, wiedząc, że przyjezdni lubią robić zdjęcia, więc proponują, że można zrobić za drobną opłatą.

Podróże samotne mają swoje wady, ale też liczne zalety, człowiek bardziej otwiera się na lokalną ludność, spotykałam się nieraz z zainteresowaniem, podziwem, czasem wręcz z nadtroskliwością. Często ludzie widząc samotną kobietę bardziej byli skłonni do kontaktu, zagadywania,  pomocy. Zazwyczaj nie czułam się samotnie, spotykało się mnóstwo ludzi, stosunkowo łatwo było nawiązywać kontakty w drodze na krócej lub dłużej, z niektórymi pozostaję w kontakcie do dnia dzisiejszego. Jest się też bardziej niezależną, bez kłótni, pretensji, narzekania. Podróż wychodziła taniej, gdyż cenę można było negocjować, a też nie szukałam zbytnich wygód, natomiast ciężko znaleźć osobę do towarzystwa, która nie wymagałaby „lepszego standardu”. Poprzez samotną podróż można przemyśleć wiele spraw, kształtuje się charakter, nabiera się z czasem większej pewności, samodzielności, zaradności. Owszem takie podróże nie są dla każdego i nie w każdym momencie, etapie życia. Mają też swoje wady, mając stałe towarzystwo zawsze można się dzielić wrażeniami, przemyśleniami, wzajemnym wsparciem psychicznym i technicznym. W Boliwii, w San Borja zdarzyło się, że skończyła mi się całkowicie gotówka, żaden bankomat nie przyjmował karty, nie było jak zapłacić za kwaterę, na szczęście poratowały przekazy międzynawowe i inny przypadkowy podróżny- Hiszpan, pożyczając na telefon…

Podsumowując warto być świadomym zagrożeń, ale nie popadajmy w paranoje i nie ma co ulegać panicznemu strachowi. Poznałam w podróży mnóstwo osób, w tym samotnie podróżujące kobiety, również z Polski, które nie miały zbytnio nieprzyjemnych sytuacji, niektórym się coś przydarzyło, ale to pojedyncze przypadki, kwestia szczęścia. Spotykałam też osoby podróżujące z małymi dziećmi. Ja miałam kilka nieprzyjemności, ale zaraz po tym zdadarzało się coś niesamowitego, spotykało się pomocną dłoń. Jedna z piosenek salsowych mówi:  „Asi es la Vida tan caprichosa, a veces negra, a veces color rosa”- Takie jest życie kapryśne, czasami czarne, czasami koloru różowego.

 Również z samotnej podróży można czerpać przyjemność, jest mnóstwo przykładów, jedna z Polek podróżująca dużo samotnie, również miłośniczka Ameryki Łacińskiej:

https://zpamietnikapodrozoholika.com/

Seguridad en el viaje de la mujer sola

Me preguntaban muchas veces si no tenía miedo de viajar sola por Latinoamérica, donde es tan peligroso según lo que dice la gente, sobre todo para las mujeres. El estereotipo de que una mujer que está sola en un viaje debe tener miedo se ancló en muchas mentes. Por supuesto  siempre existe un riesgo, pero no hay vida sin riesgo, aunque es posible minimizarlo, pero no todo es predecible. El miedo tiene ojos grandes y es destructivo. Viajando podemos superar muchos nuestros miedos, el pánico no sirve para nada bueno. Inicialmente sí tenía un poco de susto pero con el tiempo me  acostumbraba o otras realidades, me sentí bien y no veía un peligro por todos los lados, por supuesto tratando de ser prudente y con sentido común.

Tenía miedo de hablar al público, lo que hacía en Nicaragua o Colombia, dando charlas sobre el tema de la conciencia ambiental. Creo que el mayor peligro es vivir con miedo. La mente, los pensamientos positivos y la buena actitud  tienen gran importancia. La vida es corta y no somos inmortales, podemos morir en cualquier momento. Cuántos mueren, por ejemplo en accidentes de la carretera o en senderos de montaña, pero esto significa que no debemos salir de casa por completo ni montarnos en bicicleta, porque hay un riesgo de que un coche nos atropelle o nos contagiemos de algún virus cuales siempre existían, existen y existirán… No nos volvamos paranoicos.

Pequeña escuela campesina en región de Pereira, Colombia

No es saludable vivir con temor constante. Los medios de comunicación tienen una tendencia a publicitar tragedias. Lo malo es más ruidoso, los medios de comunicación crean una falsa realidad. Conocí a las personas que nunca habían estado en Colombia e imaginaban que allí todo el mundo venda y tome drogas, haya todo tiempo muchos asaltos en la calle, violaciones … Mientras tanto, el mayor peligro era el robo (solo se da lo que se tiene encima) y ahí no hay ataques terroristas. A veces me sentía menos segura, por ejemplo, en Londres, París o Berlín debido a los recién llegados del Medio Oriente, más insistentes y más peligrosos. En Europa son bastante frecuentes los ataques islámicos, las violaciones y se prende fuego a las iglesias. Aunque últimamente en los países como Chile, Argentina, México, México, Nicaragua, Colombia también está comenzando a ocurrirlo, pero no por Islamistas sino por  adoctrinamiento, un movimiento global del terrorismo-feminazismo… Sin embargo, esto todavía no pasaba ahí en mis visitas hace unos años. Durante 18 meses en 15 países latinoamericanos, además de viajes a Tailandia y Camboya, no ví ningunos ataques, peleas (solo en periódicos, información), pero sí me robaron en Varsovia o en España-Sevilla.

Casa hospitalaria en México

Varias veces me preguntaban con quién viajaba, respondía que con mi ángel de la guarda, con el tiempo me consideraban una misionera. A menudo me trataban con respeto, a veces incluso con cuidado, especialmente en Colombia, ofreciendo hospitalidad y apoyo.

Sí había varios momentos en los que a veces me sentía incómodo al escuchar a los hombres ligando en la calle, unas llamadas como „mamacita”, „¿te acompaño? ¨, silbando, chasqueando (especialmente en Nicaragua). En España lo pasaba  antes igual, recuerdo en 2011 (ahora menos, ya que  las feministas tomaron el poder y los hombres tienen miedo a las mujeres, porque les pueden poner una multa o ir a la cárcel por „acoso”), así que sospecho que estos costumbres se hayan quedado por los antepasados ​​de los conquistadores, porque los indios nativos no tienen tales tendencias, son aún más retraídos. Aunque observan sobre todo dónde llegan menos turistas son más curiosos, a veces me hacía un objeto de interés y me sentía como si fuera un extraterrestre, otro mundo.

También se escuchaban piropos en la calle, a veces poéticos, divertidos, no vulgares, daban de este modo un testimonio de adoración y hasta eran agradables.  Admiraba la creatividad, por ejemplo, uno de los guías para excursiones al bosque en Costa Rica: ” cuando vayas al bosque todos los animales salgan de sus escondites sorprendidos de tanta belleza „,” me gustaría bailar contigo con la música de los grillos”. No lo considero como ” acoso „, muchas mujeres polacas subestimadas podrían sentirse apreciadas allí. Hay frases comunes hacia las mujeres como „Reina”, „Princesa” „Florecito”, „Bomboncito”, „Hermosa, Linda” „Angelito” „Muñekita” … Más creativos  están  en Costa Rica y Colombia, por ejemplo, „¿Que está pasando en el cielo? … Que los Ángeles se están cayendo.”, „Me gustaría ser una rosa para estar en el jardín de tu corazón”

https://www.chispaisas.info/piropos.htm

A veces se siente un malestar,  amenaza en las carreteras, los conductores más locos están por ejemplo en Guatemala o Colombia, no tuve tanto miedo en mi vida como en un buseta corriendo a toda la velocidad adelantando los coches en las curvas, colinas junto a los precipicios y a veces con una puerta abierta en cual el ayudante del conductor estaba colgado. Al cruzar la calle hay que tener mucho cuidado, incluso en los pasos peatonales, los coches tienen prioridad, no se detienen cediendo los puestos al pasar como en España.

Bogota

Sí habían algunos momentos cuando tenía unas inquietudes, no me sentía segura, por ejemplo, durante la estancia en la selva, sentí dos veces un susto tremendo, especialmente una vez en Guatemala, una vez en Nicaragua, cuando se recibió una llamada telefónica a la medianoche de que alguien se acercaba a la cabaña escondida en el bosque. Navegando en una lancha de Panamá a Colombia,saltando sobre las olas, temía que la mochila se cayera al agua. En República Dominicana  al salir a ver las ballenas, la lancha se balanceaba tanto encima de las olas  altas del océano que pensé que era un fin. En Bolivia, en Cochabamba, una vendedora en el mercado al lado del terminal de los autobuses me informó que me estaban vigilando, sugirió que fingiéramos que nos conocíamos. Viajando desde Ipiales  hasta Cali al anochecer se corría un riesgo de detener por la guerrilla, lo que afortunadamente no sucedió, pero el conductor recomendó que escondieramos los objetos de valor y dejaramos algo pequeño encima por cualquier caso. No me pasó ningún robo con un ataque, solo estafas como la compra de un boleto falso para el transporte en Panamá o Bolivia. En Río de Janeiro, los voluntarios de la JMJ encontraron un coche del cual salieron unos hombres con rifles, huían tan rápido como podían. Yo no tuve tal situación, lo puede suceder por mala suerte, cuando por desgracia nos encontremos en el momento inadecuado, en el lugar equivocado, pero no es tan cotidiano, mucho depende del lugar, la región.

Unos consejos:

1.Prevenido está asegurado…No tenía ningún seguro (pero no incito a nadie a seguir, en ese momento tenía un presupuesto limitado, la póliza  era cara y no asumía un escenario negro, tal vez a veces haya tenido más suerte y custodia por el ángel de la guarda que el sentido común) pero trataba guardar la cautela, es mejor no mostrar todo a todos. Observaba a los turistas despreocupados, tentando a posibles ladrones con su equipo. Me vestía con bastante modestia, escondiendo los documentos debajo de la ropa, teniendo escaneados también. Algunas de las cosas más valiosas llevaba en una mochila más pequeña frente a mí, también trataba  vigilar una mochila más grande si era posible. Tenía una cámara vieja y simple y un teléfono ordinario solo para llamadas y mensajes de texto, sin smartfon (en 2013-2015 no eran tan comunes, aunque el desarrollo de la tecnología fue mayor que en Polonia en 2013 en algunos lugares, por ejemplo en Costa Rica, en visitas posteriores 2018, 2019 ya era visible que la mayoría de las personas tenían smartfones y nadie tenía miedo de caminar con ellos en lugares públicos, aunque probablemente depende del lugar donde se debe tener más cuidado).

2. En Colombia, cuando todos bajan del autobús es mejor bajarse también, no estar sola con los conductores. No lo sabía, salieron todos, se suponía que debía continuar, los choferes decidieron hacer una pausa, pasar la noche en el pueblo camino a Santa Marta, en Barranquilla. Ofrecieron alojamiento incluido en el precio del boleto. El hospedaje llamado „residencial” resultó  bastante raro, el conductor esperaba una aventura, igual su asistente quien llamó a la puerta de la habitación a la una de la noche, preguntando si quería drogas … Afortunadamente no pasó nada, pero comí bastante susto.

3. El peligro no está en cualquier esquina, es mejor pensar en modo positivo y escuchar tu intuición, al principio todo puede parecer espantoso, después de una estadía más larga, aclimatación, se siente menos miedo y se puede evaluar más o menos lugares más seguros. Es bueno escuchar a los locales si te advierten que no vayas a algún lugar, asegúrate de no caminar por las zonas sospechosas, peligrosas, especialmente por la noche. Incluso los lugares turísticos, los barrios antiguos cambian mucho después del anochecer, volviéndose desagradables. Por otro lado, los latinoamericanos más ricos y mimados a veces exageran, creyendo que es peligroso en todas partes, no caminan nada, solo se mueven en sus coches. Conocí a colombianos sobre cuidadosos quienes  ofrecieron llamar y pagar un taxi para que yo no tomara el autobús. Cuando vamos a un lugar arriesgado ( esto me pasaba a veces) es mejor ir con una persona local de confianza. En Latinoamérica el español ayuda mucho y facilita la comunicación, por eso vale la pena conocerlo.

4. Es mejor comprar pasajes de autobús a la frontera cuando vamos al otro país, en caso de tránsito puede ocurrir fraude, me pasó esto en Santa Cruz de Sierra en Bolivia, donde compré un pasaje a Río de Janeiro en Brasil en la estación de tren y resultó en la frontera que tuve que cambiarme a la línea brasileña-andoriña, que no colaboraba con los que me vendieron el boleto.

5. Normalmente no había problemas con viajar en autobuses nocturnos entre ciudades, viajaba muchas noches, ahorrando así en los alojamientos. Existen rutas donde los asaltos pueden ocurrir después del anochecer, por ejemplo, en la ruta desde Ipiales, la frontera con Ecuador hacia Cali suelen advertir sobre esto. En cambio no hay autobuses urbanos nocturnos en la mayoría de las ciudades, quedan taxis, en Cali, Colombia hay más (todos amarillos) que otros vehículos, igual motos.  Es mejor establecer el precio con los taxistas con anticipación, también pueden ser arriesgados en algunos lugares, se dice que pasaban unos asaltos por personas quienes fingían ser taxistas, por lo que vale la pena prestar atención a las señalizaciones. En Venezuela los taxis recogían varias personas en camino.

6. En Honduras, Comayagua  las calles no tenían nombres y no había números de las casas, se necesitaba  recordar algún punto de referencia. Cuando estaba oscureciendose, no podía encontrar la casa de las chicas con las que me quedaba. Supongo que puede suceder lo mismo en otros lugares, por lo que vale la pena prepararse mejor.

7. Es bueno caminar rápido (muchos latinos caminan despacio) y con firmeza para no parecer  una persona perdida.

8. Me transladía sin mapa, siguiendo la „punta de la lengua como guía”, pero preguntando la gente mejor preguntar a varias personas, porque pasa que indican  la dirección equivocada, tienen un problema de orientación o sientan una vergüenza que no sepan.

9. Prácticamente nunca me he envenenado durante mi viaje, a pesar de beber agua de las fuentes, grifos en muchos lugares ( por supuesto antes asegurandome si se puede, o cocinaba evitando las compras de los plásticos cuales detesto por la contaminación) excepto  unos días en Guatemala. Trataba de cuidar la higiene, asegurarse de que el vendedor no tocara el dinero y la comida con las mismas manos, yo misma cocinaba más a menudo, principalmente verduras y frutas. Es recomendable tener algún remedio contra los envenenamientos por si acaso, recomiendo una tintura casera de cáscaras de nuez verde, lo ayudó a mí y a otros en un santiamén varias veces.

10.  Caminando por las selvas se puede encontrar numerosos insectos (algunos inyectan las larvas dentro la piel), arañas como tarantulas, escorpiones, serpientes venenosas (por ejemplo las populares serpientes diminutas, coral o barba amarilla que pueden matar en pocos minutos, pero no son agresivas como las africanas, solo hay que tener para no pisarlo por una casualidad. Me pasó encontrarla dormida en el camino. Sin embargo no entremos en pánico. Caminaba mucho por los bosques, solo los tábanos me picaron dolorosamente en Guatemala o arácnidos diminutos – coloradillas en Costa Rica. La sábila, aloe vera me ayudó efectivamente a regenerar la piel y prevenir más picaduras.

11. Es mejor retirar dinero de un cajero automático al lado de los bancos. No pude sacar dinero de un cajero automático en una estación de autobuses en Lima, Perú, y el dinero luego desapareció de mi cuenta, no lo recuperé. Se puede pagar con tarjeta en algunos lugares, pero no en todos, en varios lugares es arriesgado.

Buenaventura puerto colombiano muy ruidoso

12. El riesgo de los accidentes de tráfico es alto y esto es lo que más me daba miedo, a veces estaba tan aterrorizado que quería salir . En Ecuador el autobús casi se hubiera deslizado hacia el abismo, tuvimos que esperar a un tractor para sacarnos, regresando de la Amazonía.  Hay que tener  especial cuidado al cruzar las calles. Yo no tenía influencia en el modo de manejo de los conductores locos, tenía que confiar en la Providencia. En algunos lugares, en Colombia, Bolivia, habían mototaxis  aún más arriesgados. Muchos familiares de mis amigos, principalmente de Colombia, murieron en accidentes, incluido unas personas que conocí. La sobrina de un amigo fue atropellada por un policía en un paso de peatones …

13. Se puede encontrar unos cuenteros, quienes saben crear unas ilusiones, mantengamos la confianza limitada.

14. No tenía tanta tanto coraje viajar sola pidiendo aventón a la calle, aunque encontraba gente que viajaba de este modo, incluso mujeres, sola unas veces en Riviera Maya, Chiapas de México y en Honduras pero estando con otros viajeros.

15. En Dominicana, Puerto Plata hay unos hombres que saben varias lenguas quienes buscan unos viajeros, ofreciendo una ayuda, guiar, esperando una propina, llevando a los restaurantes más caros, con cuales colaboran, recibiendo una comisión.

16. De vez en cuando usaba „couchsurfing”, „workaway” de este modo se podia revisar, conocer las referencias de los lugares, anfitriones locales.

17. La frontera De Honduras con Nicaragua es horrible, muchisimos insistentes, estafadores, buscando unos transeuntes, ofreciendo cambiar dinero, llevar en triciclo por los precios sobreestimados, aqui es aconsejable mantener mucho cuidado, calma, perseverancia.

18. A veces mejor preguntar por permiso de hacer foto. Algunos solos mismos ofrecen al saber que los viajeros les gusta pues proponen que se puede hacer por un bajo precio.

Peru, un hospedaje an casa muy humilde, pobre pero cariñosa

Los viajes solitarios tienen sus desventajas, pero también numerosas ventajas. Nos hacemos más abiertos para la gente local, me encontraba con interés, admiración, a veces incluso con un exceso de cuidado. A menudo las personas que ven a una mujer solitaria estaban más dispuestas a  charlar y ayudar. Por lo general no me sentía sola, encontraba mucha gente, era relativamente fácil entablar las amistades en el camino, cortas o más largas, con algunos sigo en contacto hasta ahora. También podemos ser más independientes, sin peleas, querellas, quejas. El viaje me resultaba más barato, porque los precios se podían negociar y no buscaba demasiada comodidad, pero es difícil encontrar un compañero que no requiera un „mejor estándar”. A través de un viaje solitario se puede pensar en muchas cosas de la vida, desarrollar el carácter, conseguir más confianza de sí mismo, independencia y diligencia con el tiempo. Estos tipos de viajes no son para todos y no en cada momento, etapa de la vida. También sí hay varios inconvenientes, al tener compañía constante, siempre puedes compartir tus impresiones, pensamientos, tener  apoyo psíquico y técnico mutuamente. En Bolivia, en San Borja por ejemplo sucedió que me quedé sin efectivo, ningún cajero automático aceptaba la tarjeta, no había forma de pagar el alojamiento. Afortunadamente encontré transferencias internacionales y otro viajero un español, quien me prestó para hacer una llamada…

En conclusión es posible disfrutar de un viaje solitario, hay muchos ejemplos vale la pena tener conciencia de los peligros, pero no caigamos en la paranoia y no sucumbamos al pánico. Conocí a mucha gente en el camino, incluidas mujeres que viajaban solas, también de Polonia quienes no experimentaron situaciones demasiado desagradables, algunas tenían algo, pero estos son casos aislados, cosa de la suerte. Igual encontraba personas viajando con los niños. Tuve algunos problemas, pero justo después sucedía algo asombroso, encontraba una ayuda lo que más apreciaba. Una de las canciones de salsa dice: „Así es la vida tan caprichosa, a veces negra, a veces color rosa”.

JMJ, voluntariado, Rio de Janeiro

Movimiento “Cero Basura”

Vivimos en los tiempos del consumismo irreflexivo (comprar y tirar), derroche, egocentrismo destructivo, hedonismo y sibaritismo. La mayoría de la gente piensa a corto plazo, comer rápido (comida procesada, envuelta en plásticos), beber, dormir, satisfacer las necesidades físicas, vivir sin esfuerzos, sacrificios (muchos dicen „¿por qué rechazar un placer”?)ganar dinero trabajando para una gran corporación como los engranajes en máquina, frente los ordenadores y gastar en grandes almacenes, contribuyendo al monopolio, al crecimiento de la producción masiva, desfavorable para el medio ambiente. Se crean enormes candidades de los desechos inorgánicos sin pensar a dónde irán, si van al bosque, al vertedero, si son quemados al aire libre, envenenando a otros o transportados a otros países, Asia, África (por ejemplo grann vertedero de los desechos eléctricos de los Estados y Europa en Ghana). Para un consumidor estadístico la „protección del medio ambiente” termina con tirar la basura a un cubo (después de todo, no la tira al bosque) y no le importa el volumen de la producción.

https://sostenibilidad.semana.com/medio-ambiente/articulo/crisis-mundial-por-la-basura-solo-el-16-de-los-desechos-son-reciclados/44932

El rio Citarum en Indonesia

En el año 2019 un polaco estadístico produjo 332 kg de residuos municipales, 49 kg más que cinco años antes, un aumento del 2,1% en comparación con el año anterior. El número de personas en Polonia aumentaba desde hace mucho tiempo pero el consumo por una persona si crece mucho junto con el aumento del bienestar. Cada año se producen 2 mil millones de toneladas de los desechos sólidos en todo el mundo. Se produce por un año al mundo 368 millones de toneladas de las materias plásticas de los cuales el 51% en Asia (2019).Entre los procesadores Alemania tiene la mayor demanda en Europa (un país elogiado por la „ecología” produce la mayor cantidad de basura y como parte del „reciclaje”, a veces se transporta a otros países donde los desechos se queman al aire libre por las mafias, se liberan del problema de este modo, se ve mejor en las estadísticas). En el año 2018 China se negó a recibir 24 tipos de residuos de otros países (incluidos textiles o tereftalato de polietileno de baja calidad – botellas de plástico-PET) por lo que los países con alto consumo comenzaron a exportar residuos municipales a otros países, incluido a Polonia.

La mayor demanda de plásticos se encuentra en el sector de los envases „desechables” (casi el 40%). De los años 50 al 2017 se produjeron 9.1 millardos de toneladas de plásticos, la mayoría de los cuales terminaron en vertederos, en la naturaleza, una pequeña parte fue procesada. Se estima que más de 10 millones de toneladas por un año llegan al mar. Un problema similar son los desechos eléctricos, 53 millones de toneladas  en el año 2019 (un aumento de 10 millones más con respecto a 2017)7 kg / cabeza. Según se informa, el reciclaje de desechos electrónicos aumentó del 40% al 60%, sin embargo no se reciclan 200,000 toneladas por año.

Basurero mundial en Ghana: https://www.youtube.com/watch?v=Aadj-IEZWZg

El problema de la basura apareció con el desarrollo de la industria petroquímica y la producción de los plásticos baratos – derivados del petróleo avanzaba desde la década de 1950 sin investigar los impactos sobre el medio ambiente y la salud humana. Vemos los plásticos por todas partes, en los bordes de las calles, caminos, prados, campos, bosques, orillas de ríos, lagos, mares, está presente incluso en las áreas protegidas y vírgenes, donde la gente no llega pero los desechos se transladan junto con el agua, viento, animales.Una

Una isla virgen llena de basura: https://bioguia.doers.video/video/isla-henderson-virgen-invadidad-18-toneladas-plasticos_31831129.html

En 1997 se descubrió una enorme isla de basura en el Océano Pacífico, formada por las corrientes marinas, pero apenas recientemente se empezó hablar más sobre este problema. Otra isla artificial se encuentra en las Maldivas, donde los turistas suelen dejar desechos y se las lleva alli para quemar al aire libre. El microplástico (con toxinas como benceno, cloruro de vinilo, plastificantes, bisfenol, dioxinas) común en mares y océanos es ingerido por los organismos acuáticos y luego pasa a través de la cadena trófica a las aves, así como al cuerpo humano, de este modo los hombres causan su propia destrucción. El reciclaje de las materias artificiales es difícil, costoso y requiere gastar mucha energía, por lo que se recicla un pequeño porcentaje.

Maldivas un paraiso turistico

Las islas Maldivas https://www.cda.pl/video/26696229d

En 2021 la Unión Europea iba a prohibir el plástico de un solo uso,ya estamos en este año y no se ve lo cumplido, al cambio la „pandemia” provoca un aumento sin precedentes de la basura. En 2020 mientras caminaba por los campos, prados, bosques incluso parques nacionales, reservas, observaba (y recogía por los otros) más basura que en los años anteriores, porque se cerraron locales, restaurantes, se dejaron bosques abiertos, donde la gente va con comida „para llevar” y dejan una porquería. Por cierto, ¿por qué no dar un paseo hasta el vertedero si les gusta tanto la basura? Utilizan la naturaleza y el bosque gratis, sin dar nada de sí mismos. Además en los paquetes para llevar, a menudo obtienen cubiertos de plástico que se iba a retirarse. Mucha gente pide comida para llevar a casa, donde la gente normalmente tiene los cubiertos propios en la cocina. Si no se quiere o no tiene tiempo para cocinar algo por si mismo ¿es tan difícil por lo menos pedir que no envíen plástico innecesario, que se tira al cubo de basura justo después sacarlo? Ya abordé el tema hace un año como parte de la conciencia ambiental: https://andariegapolaca.com/2020/03/01/swadomosc-ekologicznaetyka-w-podrozy-conciencia-ambiental-etica-en-el-viaje-pl-es/

Frente dramático aumento de la basura, vuelvo al tema, centrándome en la necesidad y los métodos para reducir el consumo excesivo,desperdicio, la producción de los desechos.

Desde la infancia era sensible con los asuntos de la protección de la naturaleza y me preocupaban los procesos de la degradación del medio ambiente- la obra de Dios, que no es nuestra, pero solo prestada por un corto tiempo de nuesgtra vida en la tierra, después habrán siguientes generaciones con un medio ambiente de peor estado, más ensuciado por los microplásticos tóxicos cuales todavía hace poco en los años 80-90 no eran tan comúnes. Ante el problema del creciente consumismo insensato, excesivo y destructivo, nació el movimiento „Cero basura”- menos desperdicios. Es un estilo de la vida, que reduce al mínimo la producción de los residuos y los trata como un recurso que se puede reutilizar en lugar de desperdiciar. El objetivo es la producción y el consumo responsable, utilizando lo que se produce, sin quemarlo ni enterrarlo en el suelo, para reducir el impacto negativo en la naturaleza que es nuestro hogar y de lo que formamos parte. Es una forma superior de cuidado el medio ambiente, no solo tirar basura-segregación-recuperación.

Este enfoque usa la regla de las 5R:

Los batidos con las pajitas de metal, isla Carenero, Panama

RECHAZAR – lo que no necesitamos, por ejemplo:

  • no aceptar envases de plástico, desechables, folletos, etc. innecesarios en las tiendas, restaurantes, cuando pedimos algo para llevar es mejor proporcionar su propio recipiente, frasco
  • llevar un bidón, taza, recipiente, cubiertos reutilizables en varios viajes, eventos.

REDUCIR – la limitación, disminuir la generación de lo residuos si es posible, por ejemplo:

  • Buscando al mercado unos productos al granel para su propio empaque, cajas retornables, frascos, botellas … lo mejor buscar directamente los productores ecológicos, unas granjas, fincas organicas, llenas de pasión por los cultivos, la horticultura, permacultura…cooperativas de alimentos que asocian a los pequeños productores locales, artesanales,las tiendas „cero basura” presentes cada vez en más lugares o crear unos lugares así. Estas tiendas suelen ser más caras que las convencionales, pero vale la pena apoyar buenas iniciativas para desarrollarlas. A menudo observo que las personas que tienen mucho dinero „ahorran” en comida, por qué tienen que „pagar de más” compran muchos productos de baja calidad y malgastan mucho. Luego se enferman más frecuentamente y compran los medicamentos con efectos secundarios.

https://themonopolitan.com/2018/06/tiendas-de-alimentacion-zero-waste-las-5-mas-cool-del-mundo

https://mxcity.mx/2020/07/5-geniales-tiendas-a-granel-cdmx/

  • en lugar de los desechables plásticos,pueden ser platos hechos del salvado,harina de yuca, patata, cascaras de las plantas y otros materiales biodegradables;
Tarta con frutas de la temporada:fresas, arándanos,grosellas y flores comestibles: phlox, borraja
  • intercambiar, reemplazar la ropa en lugar de comprar una nueva, de manera similar, los muebles, la computadora y otros artículos pueden ser de segunda mano;
  • cultivar sus propias verduras y frutas, cosechar hierbas, cocinar, hacer conservas, sus propios jugos;
  • los productos de limpieza puede hacer usted mismo fácilmente, al base de jabón gris, soda, limón o vinagre;
  • Se puede conseguir jabones, champús en pastillas solidas, en papel;
  • El agua se puede beber del grifo, usar un filtro de carbón activado, se puede mineralizar, enriquecer con frutas, se puede vivir sin agua mineral embotellada, esto es una propaganda comercial, el dinero se gasta innecesariamente, mientras se produce mucha basura;
  • Almohadillas higiénicas, pañales pueden ser reutilizables, lo que es aún más saludable,  algodón biodegradable.

REUTILIZAR – reusar las cosas cuales ya habíamos adquirido, deteniéndose de tirar lo que se pueda usar, tal vez en una forma diferente, por ejemplo:

  • varios tipos de bolsas, las cajas de cartón se pueden usar para empacar, el cartón puede ser útil para preparar tablas para el trabajo con los niños;
  • los tarros para las conservas, salsas ect;
  • las prendas de vestir se pueden transformar, usar como ropa de trabajo, finalmente cuando ya no sirva para nada más como un trapo de limpieza;
  • se puede convertir unos materiales transparentes viejos en bolsas para pesar en la tienda en lugar de tomar otra bolsa nueva;
  • algunos envases – recipientes se pueden utilizar como macetas, jarrones, floreros…
  • los adornos para Navidad…
  • hay personas que usan las botellas de plástico producidas mundialmente al enorme escala para construir casas, como una anciana salvadoreña de 87 años, a quien se le consideraban una loca con su idea y a pesar de las burlas, logró construir una hermosa casa por su propia cuenta.

ROT (RECOMPONER) – COMPOSTACIÓN la materia orgánica, adquiriendo principalmente productos que se descomponen.

RECICLAR – segregación, procesamiento y reciclaje de los residuos, es el último recurso en la jerarquía, porque „es mejor prevenir que curar”. La recolección, clasificación, limpieza y procesamiento consume mucha energía y es costosa.

Los envases convertidos en los pupitrers en Colombia, Medellin

http://www.wradio.com.co/noticias/actualidad/envases-que-se-convierten-en-pupitres-la-magia-del-reciclaje/20181122/nota/3828331.aspx

Adiccionalmente:

REFLEXIONAR – PENSAR, planificar una acción, realizar cada compra para que no sea compulsiva, controlando lo que tenemos en el frigorífico para que no se desperdicie comida. El exceso de comida se puede procesar o congelar.

REPARAR – por ejemplo equipo usado en lugar de tirarlo y comprar uno nuevo.

En internet es posible encontrar cada vez más contactos a las tiendas, productores con un enfoque de „desperdicio cero”,  muchos consejos, modos de reducir el desperdicio, por ejemplo:

Ruch „Zero waste”- „zero śmieci”

Żyjemy w czasach bezrefleksyjnego konsumpcjonizmu (kupić i wyrzucić), marnotrawstwa, destruktywnego egocentryzmu, hedonizmu, wygodnictwa. Większość społeczeństwa myśli krótkodystansowo, tylko by się szybko najeść (gotowcami w plastikach), napić, wyspać, zaspokoić potrzeby, żyć bez wysiłków, wyrzeczeń (wielu mówi „po co sobie odmawiać przyjemności”?) zarabiać pieniądze, pracując dla wielkiego koncernu jak trybiki w machinie przed komputerami i wydawać w sklepach wielkich sieci handlowych, przyczyniając się do monopolizmu, wzrostu masowej produkcji niekorzystnej dla środowiska. Wytwarza się sterty odpadów nieorganicznych bez zastanawiania się, gdzie to trafi, czy do lasu, na wysypisko, czy zostanie spalone na wolnym powietrzu, trując innych, czy wywiezione do innych krajów, Azji, Afryki (np. składowisko elektrośmieci ze Stanów i Europy w Ghanie). Dla statystycznego konsumenta „ochrona środowiska” kończy się na wrzucaniu śmieci do kosza(przecież nie wyrzuca do lasu) nie obchodzi go ilość produkcji.  

Rzeka w Indonezji

Statystyczny Polak w 2019 r. wytworzył 332 kg odpadów komunalnych, 49 kg więcej niż pięć lat wcześniej, 2,1 % wzrost w stosunku do roku poprzedniego. Liczba ludności już od dawna w Polsce nie wzrasta, tylko konsumpcja na jednego mieszkańca, wraz ze wzrostem dobrobytu.  Każdego roku na świecie wytwarza się 2 mld ton odpadów stałych. Na świecie produkuje się 368 mln ton tworzyw sztucznych – plastików, z czego 51% w Azji (2019r https://www.plasticseurope.org/pl/resources/publications/4433-tworzywa-fakty-2020).

Wśród przetwórców największe zapotrzebowania w Europie mają Niemcy ( kraj wychwalany za  „ekologię” najwięcej śmieci produkuje, a w ramach „recyklingu”zdarza się wywozić do innych krajów, gdzie odpady przez mafie śmieciowe są spalane na wolnym powietrzu, pozbywając się problemu, ładniej wygląda się w statystykach). Chiny w 2018 r. odmówiły przyjmowania z innych krajów 24 rodzajów odpadów (m.in. tekstyliów czy niskogatunkowego politereftalanu etylenu (butelki plastikowe-PET), w związku z tym kraje z wysoką konsumpcją, zaczęły odpady komunalne wywozić do innych krajów, w tym do Polski.

https://krytykapolityczna.pl/swiat/milion-plastikowych-butelek-na-minute/

Największe zapotrzebowania na tworzywa sztuczne ma sektor  „jednorazowych” opakowań (prawie 40%).  Od lat 50 do 2017r. wyprodukowano 9,1 mld ton tworzyw sztucznych(https://naukawpolsce.pap.pl/) z czego większość trafiła na wysypiska, do przyrody, niewielką część przetworzono, szacuje się, że ponad 10 mln ton rocznie wpada do morza. Podobny problem jest z elektrośmieciami, 53 mln ton/rok 2019( wzrost 10 mln od roku 2017). 7kg/głowę. Utylizacja elektroodpadów podobno się zwiększyła do z 40% do 60%, jednakże 200tys ton rocznie nie ulega przetworzeniu.  …https://cyfrowapolska.org/pl/coraz-wiecej-elektrosmieci-w-polsce-200-tys-ton-nieprzetworzonych-elektroodpadow/

Problem śmieci pojawił się wraz z rozwojem przemysłu petrochemicznego, od lat 50 postępowała produkcja tanich tworzyw sztucznych, ropopochodnych, bez badań nad wpływem na środowisko i zdrowie ludzi. Plastik widzimy na każdym kroku, przy brzegach ulic, dróg, na łąkach, polach, w lasach, wybrzeżach rzek, jezior, mórz, jest obecny nawet na obszarach chronionych i dziewiczych, gdzie człowiek nie dociera, ale odpady są przenoszone wraz z wodą, wiatrem, zwierzętami.

Wyspa dziewicza zasypana śmieciami:: https://bioguia.doers.video/video/isla-henderson-virgen-invadidad-18-toneladas-plasticos_31831129.html

W 1997 odkryta została ogromna wyspa śmieci na Oceanie Pacyficznym, tworzona przez prądy morskie, ale dopiero  niedawno zrobiło się o tym głośno.  Inna sztuczna wyspa jest na Malediwach, gdzie zwozi się odpady  głównie zostawione przez turystów i pali na wolnym powietrzu. Mikroplastik (z takimi toksynami jak benzen, chlorek winylu, plastyfikatory, bisfenol, dioksyny)  powszechny w morzach, oceanach jest połykany przez organizmy wodne i trafia następnie przez łańcuch troficzny do ptaków, a także do organizmu człowieka, tym samym człowiek doprowadza do autodestrukcji.  Utylizacja tworzyw sztucznych jest trudna, kosztowna, wymaga nakładów energii, dlatego niewielki procent się przetwarza.

https://www.radiozet.pl/Podroze/Wyspa-Smieci-na-Pacyfiku.-120-tys.-ton-plastiku-posrodku-Oceanu-Spokojnego

Malediwy https://www.cda.pl/video/26696229d

W 2021 Unia Europejska miała zakazać jednorazowego plastiku tymczasem przez „pandemię” następuje wręcz niebywały wzrost zaśmiecenia. W 2020 chodząc po polach, łąkach, lasach w tym parkach narodowych, rezerwatach obserwowałam (i zbierałam po innych)więcej śmieci niż w latach ubiegłych, gdyż pozamykano lokale, restauracje stacjonarne, lasy pozostawiono otwarte, gdzie ludzie chodzą z jedzeniem „na wynos” i syf zostawiają. Swoją drogą czemu nie pójdą na spacer na wysypisko skoro tak lubią śmieci?  Korzystają z przyrody, lasu za darmo, nic od siebie nie dając. Dodatkowo w pakietach na wynos często dostają plastikowe sztućce w folii, które miały być wycofane. Wiele osób zamawia na wynos do domu, gdzie raczej każdy sztućce ma własne w kuchni. Jeśli nie chce się lub nie ma czasu ugotować coś samemu, to czy chociaż tak trudno poprosić, by nie wysyłali zbędnego plastiku, który od razu po wyjęciu idzie do kosza?  Temat już poruszałam rok temu w ramach świadomości ekologicznej: https://andariegapolaca.com/2020/03/01/swadomosc-ekologicznaetyka-w-podrozy-conciencia-ambiental-etica-en-el-viaje-pl-es/

Wobec dramatycznego wzrostu zaśmiecenia, wracam do tematu, ukierunkowując się  na konieczność i sposoby ograniczania nadmiernej konsumpcji, marnotrawstwa, produkcji odpadów.

Od dzieciństwa byłam wrażliwa na sprawy ochrony przyrody i z niepokojem obserwowałam zachodzące procesy  degradacji środowiska naturalnego –dzieła Bożego, które nie jest nasze, tylko na chwilę krótkiego ziemskiego życia pożyczone, po nas będą kolejne pokolenia mające środowisko coraz gorszym stanie, bardziej zaśmiecone toksycznym mikroplastikiem, który jeszcze w latach 80-90 nie był aż tak powszechny.  Wobec  problemu rosnącego bezrefleksyjnego, nadmiernego, destruktywnego konsumpcjonizmu, powstał ruch „Zero Waste”(es. ”Cero basura”)-„Zero odpadów, marnowania” lub też „Less waste”. Jest to styl życia, ograniczanie produkcji odpadów do minimum i traktowanie ich jako zasoby do ponownego wykorzystania a nie marnowania. Celem jest odpowiedzialna produkcja i konsumpcja, wykorzystywanie tego, co się wytwarza, bez spalania czy zakopywania w glebie, by zmniejszać negatywne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze, które jest naszym domem i którego częścią jesteśmy. Jest to wyższa forma dbałości o środowisko, nie tylko wyrzucenie do kosza- segregacja-odzysk. 

W tym podejściu stosuje się regułę 5R:

 Refuse ( es.  Rechazar) odmawianie tego, czego nie potrzebujemy np.:


Napoje ze świeżych owoców z rurkami metalowymi w Carenero, Panama
  • nieprzyjmowanie zbędnych opakowań plastikowych, jednorazówek, ulotek itd. w sklepach, restauracjach, gdy zamawiamy coś na wynos, najlepiej podać własny pojemnik, słoik;
  • zabieranie na różnego rodzaju wyjazdy, imprezy bidonu, kubka, pojemnika, sztućców wielorazowych.

Reduce( es. Reducir)  ograniczanie, zmniejszanie generowania odpadów w miarę możliwości np.:

  • szukanie produktów na wagę, do własnych opakowań, zwrotnych skrzynek, słoików, butelek….najlepiej, szukać, kierować się bezpośrednio do ekologicznych producentów, polecam m.in. gospodarstwa pełne pasji do upraw, ogrodnictwa, sadownictwa, rolnictwa: http://www.owocowo.com.pl/ https://pazikoland.pl/ https://kooperatywni.pl/dostawca/182/ekojablonka czy https://planetarianie.bio/ i wiele innych, kooperatywy spożywcze zrzeszające drobnych, lokalnych, rzemieślniczych producentów, sklepy „zero waste” działające już w wielu miastach. Sklepy takie są często droższe od tych konwencjonalnych, ale warto wspierać dobre inicjatywy, by się rozwijały. Często obserwuję, że osoby mające dużo pieniędzy „oszczędzają” na jedzeniu, po co mają „przepłacać” kupują dużo towaru niskiej jakości i wiele z tego wyrzucają.

https://kukbuk.pl/artykuly/8-sklepow-zero-waste/

https://www.dekozakupy.pl/sklep-zero-waste

  • ciuchlandy lub wymiany ubrań zamiast zakup nowych, podobnie meble, komputer i inne mogą być z drugiej ręki;
  • uprawa własnych warzyw, owoców, zbiór ziół, gotowanie, przetwory, własne soki;
  • środki czystości łatwo można zrobić samemu na bazie szarego mydła, sody,cytryny czy octu;
  • mydła, szampony można dostać w kostce, w papierze;
  • Wodę można pić z kranu, używać filtru z węglem aktywnym, można ją mineralizować, wzbogacać owocami owoców, można żyć bez wody mineralnej butelkowanej, to jest medialna propaganda, wydaje się niepotrzebnie pieniądze, produkując przy tym mnóstwo śmieci;
  • podpaski, pieluchy mogą być wielorazowe, co jest nawet zdrowsze, ewentualnie bawełniane, biodegradalne;

Reuse (es. reusar, reutilizar) – wykorzystanie wielokrotne przedmiotów, które już zostały nabyte, powstrzymywanie się od wyrzucania tego, co jeszcze może służyć, być może w innej formie np.

  • różnego rodzaju torebki, kartony można używać do pakowania, tektury mogą się przydać do przygotowania plansz do pracy z dziećmi;
  • słoiki na przetwory;
  • ciuchy można przerobić, zużyć jako odzież roboczą lub ostatecznie, gdy już do niczego innego się nie nadaje – na szmatę do wycierania;
  • stare firanki można przerabiać na woreczki na warzywa do ważenie w sklepie zamiast brać kolejne nowe zrywki;
  • niektóre opakowania-pojemniki mogą służyć jako doniczki, wazoniki, podstawki pod kwiatki (w przypadku przykrywek)
  • ozdoby choinkowe i inne…
  • są osoby wykorzystujące butelki plastikowe produkowane na ogromną skalę do budowania np domów jak np. staruszka 87 letnia z Salwadoru, którą uważano za szaloną z jej pomysłem i mimo kpin udało jej się zbudować samej piękny domek.

Rot (recomponer) – kompostowanie materii organicznej, nabywanie przede wszystkim takich produktów, które ulegają rozkładowi

Recicle (reciclar ) – segregacja odpadów, poddawanie procesowi przetwarzania-recyklingowi, jest to ostateczność w hierarchii, gdyż „lepiej zapobiegać niż leczyć”. Zbieranie, segregowanie, oczyszczanie, przetwarzanie jest bardzo energochłonne i kosztowne.

Tertrapaki zamieniane na ławki szkolne w Kolumbii http://www.wradio.com.co/noticias/actualidad/envases-que-se-convierten-en-pupitres-la-magia-del-reciclaje/20181122/nota/3828331.aspx

ławki szkolne z przerobionych opakowań

W krajach hiszpańskojęzycznych pojawiały się również:

Reflexionar – przemyślenie, planowanie działania, każdego zakupu, by nie był kompulsywny, kontrolowanie tego, co mamy w lodówce, by nie marnowało się jedzenie, czasem nadmiar np. owoców można przerobić lub zamrozić.

Reparar – naprawianie np. zużytego sprzętu zamiast wyrzucania i kupowania nowego.

W sieci można znaleźć kontakty do sklepów, producentów z podejściem „zero waste” mnóstwo porad, sposobów na ograniczanie odpadów, np.

Rzeka śmierci w Indonezji

Elektrośmieci w Ghanie

Wyspa śmieci

Staruszka z Salwadoru która zbudowała dom z butelek plastikowych

Tańce tradycyjne kolumbijskie

Kolumbia jest bardzo bogata zarówno pod względem przyrodniczym, krajobrazowym jak też muzycznym, tanecznym. Wyróżniono 1025 rytmów folklorystycznych. Kolumbijczycy sami o sobie mówią, że są „parranderos” to znaczy kochają zabawę. Jeżdżąc po kraju łącznie 6 miesięcy słyszałam muzykę niemal codziennie, a autobusach, sklepach, domach, na rogach ulic. Różnorodność kulturowa i regionalna odzwierciedla się w różnych rytmach i przepięknych, kolorowych strojach tanecznych. Tradycyjne suknie są zachwycające, niestety większość kobiet kolumbijskich od nich odeszła na rzecz obcisłych spodni nawet przy temperaturze 30 stopni, podążając za trendami antykultury ze Stanów. Sukienki, spódnice noszą codziennie tylko rdzenne Indianki, będące dumne ze swojej przynależności etnicznej, np Guambianas z Silvia.

Tańce kolumbijskie są mieszanką kultur prekolumbijskich- indiańskich, europejskich-hiszpańskich oraz afrykańskich( na skutek sprowadzania przez Hiszpanów niewolników). Każdy z 6 regionów kraju ma swoje typowe, tradycyjne tańce, a także tworzą się nowe style. https://www.lifeder.com/bailes-tipicos-colombia/

Region Karaibski ( departamenty: Antioquia, Altántico, Córdoba, Cesar, Bolívar, La Guajira, Magdalena, Sucre) z miastami Barranquilla, Cartagena de Indias i Santa Marta.

La Cumbia

Słowo cumbia  pochodzi od afrykańskiego ¨cumbé¨ co oznacza świętowanie, najprawdopodobniej taniec powstał w okolicach Santa Marta, Cartagena de las Indias. Jest to najbardziej reprezentatywny taniec Kolumbii, łączący elementy kultur rdzennych z europejskimi i afrykańskimi. Charakterystyczne są ruchy po okręgu, kobiety w długich kolorowych, pięknych, rozłożystych sukniach z falbanami „polleras” podtrzymują rąbek pięknej sukni, którym poruszają w rytm muzyki, czyniąc ją bardziej widowiskową, subtelnie kokietują mężczyzn. Mężczyźni natomiast zazwyczaj ubrani na biało z torbami przepasanymi przez ramię, chusteczkami na szyi, adorują, obchodzą kobiety z lekko ugiętymi kolanami, rękami wyciągniętymi, podnosząc piętę prawej stopy, czasem zdejmując z głowy słomkowy kapelusz ( sombrero vueltiao z trzciny caña flecha).

Strój ma korzenie hiszpańskie, bębny afrykańskie, instrumenty dęte indiańskie takie jak gaitas (dudy) czy caña de millo (rodzaj fletu z trzciny z czterema otworami). Instrumentami uzupełniającymi są maracas( marakasy, gruchawki), instrument perkusyjny, cylindryczny – guache pierwotnie wykonywany był z rośliny podobnej do bambusa- guadua wypełniany nasionami campacho (pięciorecznik indyjski), aktualnie wykonywany jest ze stali nierdzewnej lub mosiądzu, z perforacjami, a w środku wypełnienie nasionami, kamyczkami. Później, by wzbogacić muzykę dołączano inne instrumenty jak guacharaca (używany głównie w muzyce vallenato, długi pofałdowany instrument z trzciny lub puszki oraz grzebienia z twardego drutu do skrobania, dźwięk podobny do skrzypiec) akordeon, klarnet.

Początkowo kumbia była tańcem rytualnym, pogrzebowym i kobiety trzymały w rękach świece.

Rozkwit muzyczny był w latach 60-70 XXw. Niektóre bardziej znane piosenki kolumbijskiej Kumbii tradycyjnej https://blog.redbus.co/cultura/canciones-grupos-mas-famosos-cumbia-colombiana/

Wersja przyspieszona przybrała formę dyskotekową i dotarła do wielu innych krajów latynoamerykańskich.

La pollera colora – jeden z bardziej znanych tradycyjnych utworów

Podczas konkursu,  karnawału Barranquilla  2007 Estadio Romelio Martinez https://www.youtube.com/watch?v=KL8QgAJh6kA&feature=emb_title

El mapalé

Powstał na wybrzeżu karaibskim, nazwa pochodzi od ryby z rzeki Magdalena, która po wyłowieniu wykonuje raptowne, silne ruchy. Taniec ma korzenie afrykańskie od  niewolników, przywiezionych do Cartagena de las Indias z Kamerunu, Gabonu, Angoli, Kongo, którym udało się uciec  i założyli takie społeczności jak Paleque de San Basilio. Mapalé tańczono świętując dobry połów. Badacze datują powstanie mapalé w XVIIw w Kartaginie. Ruchy są bardzo szybkie, zwinne w rytm muzyki bębnów: tambor alegre , tambor llamador; guache i maracas. W choreografiach czasem pojawia się maczeta jako atrybut narzędzia roboczego. Ruchy są krótkie i raptowne, spontaniczne, szalone, indywidualne, ekspresyjne z unoszeniem rąk, przyklaskiwaniem, podskakiwaniem, upadaniem (jak od uderzenia batem), potrząsaniem ramionami i biodrami zgodnie z rytmem bębnów. Zazwyczaj tańczy się w rzędach w konfrontacji mężczyzn z kobietami, poruszając naprzód i wstecz. Kobiety ubierają krótkie spódniczki z frędzlami, turbany na głowie, buty płaskie lub bez butów, mężczyźni bez koszul, spodnie skrócone.

Pokaz w Cartagena de las Indias: https://www.youtube.com/watch?v=X4kvSs5ylsk

https://www.eltiempo.com/colombia/barranquilla/cual-es-el-origen-del-mapale-329182

Vallenato

Ten rodzaj muzyki i taniec pochodzi z Valledupar i również jest bardzo reprezentatywny dla Kolumbii, od 2013 ten gatunek znalazł się na liście dziedzictwa niematerialnego. Według niektórych przypuszczeń słowo pochodzi od podróżników na mułach, gdy się ich pytało na innych terenach, skąd przybywają, odpowiadali żargonem wiejskim „ Soy nato del Valle”-Jestem urodzony w Valle(dolinie). Podstawowym instrumentem jest akordeon pochodzący z Austrii, Wiednia, przybyły z Europy pod koniec XIXw. Występuje też instrument perkusyjny „caja africana” oraz  rdzenna „guacharaca¨ dodatkowo może być też flet( flauta de caña de millo) instrument dęty – dulzaina z rodzaju oboju (tuba 30 cm z  7 otworami,  używana w tradycyjnej muzyce hiszpańskiej), gitara, maracas. Ważny jest też śpiewający „el cantante”. Wyróżnia się 4 rytmy muzyczne: el paseo,  merengue, puya( rytm szybszy, w rdzennej formie bez śpiewu), son, tambora. Największą pupularność muzyka ta zyskała od 1960r, a od 1990r. również w innych krajach jak Wenezuela, Ekwador, Panama.

Muzyka jest w stylu biesiadnym, wiejskim, często słyszy się ją w barach, autobusach, wioskach. Pieśni towarzyszyły rolnikom wieczorami przy sprowadzaniu bydła do zagrody. Pierwsi muzycy grający na akordeonie byli zarówno autorami tekstów, chodzili od wioski do wioski, przekazując nowe dzieła.

Mix muzyki vallenatos https://www.youtube.com/watch?v=xPOHda-C5cY

W latach 80-90 wykreowany został styl poetycki, ballady „Romántico” „romanza vallenata” z tematami przewodnimi o uczuciach miłości, złości, rozczarowaniu, tęsknocie, przebaczeniu, o kobietach (pojawiają się też głosy kobiece, ale wśród muzyków przeważają mężczyźni). W Valledupar i innych miejscach jak Villanueva, Guajira, Barrancabermeja (Santander) organizowane są kilkudniowe festiwale muzyki vallenato.

El Fandango

W Hiszpanii również istnieje taniec ludowy o nazwie fandango z zupełnie innym rytmem, powolniejszym.  Są jednakże jakieś podobieństwa  to tańców popularnych z różnych regionów Hiszpanii. Fandango kolumbijskie jest lekkie, radosne, szybkie akcentowane na 6/8, popularne dla departamentów karaibskich Sucre, Bolivar, Córdoba.  Charakterystycznymi instrumentami są: bęben duży, mały, talerze perkusyjne.

Tańcu nieustannie towarzyszą obroty, rotacje między parami, poruszanie się zygzakiem. Kobiety przesuwają się zalotnie poruszając biodrami, rozłożystą suknią, zawsze w defensywie, ale przyciągając uwagę, subtelnie odrzucając konkwistę mężczyzny, uciekając, ale jednocześnie podtrzymując zainteresowanie. Mężczyzna jest aktywny, uprzejmy, wytrwały, dążący do celu, szukający słabego punktu.  Taniec ten swoje początki miał w XVIIIw., tańczono go podczas imprez z bykami na wzór corridy „corraleja” czy podczas imprez patronów miast.

El Porro

Przypuszcza się, że muzyka ta miała swoje początki już w czasach prekolumbijskich, istniały grupy gaiteros używających instrumentów rdzennych gaitas (dudy), później wzbogacono rytmami afrykańskimi, a następnie instrumentami dętymi przybyłymi z Europy w XIXw: trąbki, klarnety, puzony, tuby. „Porrito” nazywał się mniejszy bęben afrykański.  Na początku tańczono oddzielnie, potem w parach.  

El porro pochodzi z departamentów Córdoba, Sucre i Bolívar podobnie jak fandango. W muzyce i tańcu mężczyzna adoruje, zabiega o względy kobiety, kobieta czasem tańczy ze świecą w ręku a mężczyzna z kapeluszem –sombrero vueltaio podobnie jak w cumbii i fandango, tu również para nie dotyka się w tańcu, nie trzyma się za ręce, nie obejmuje się.

El Bullerengue

Pochodzi od afrykańskich niewolników sprowadzanych do regionu Darién w Panamie oraz Palenque de San Basilio w Kolumbii, charakterystyczne są bębny, tablas, marakasy, „totuma” z glinianą płytką w środku( naczynie z rośliny dzbaniwa kalebasowego) klaskanie chóru. Kobiety w pozycji wzniosłej, dają malutkie kroczki, poruszając powoli suknią, biodrami, uginając czasem kolana, podczas tańca śpiewają. Mężczyzna wkłada dużo energii w prowokację. Był to taniec rytualny, świętując dojrzałość płciową kobiecą oraz uwolnienie z niewoli. Prowadzona jest narracja z chórem w formie pytań i odpowiedzi.

Las Farotas

Uważa się, że taniec został wykreowany przez Indian z plemienia Faroto w Talaigua, miejscu obfitującym w złoto jako zaskoczenie, zemsta dla Hiszpanów, którzy prześladowali, wykorzystywali seksualnie kobiety. 13 mężczyzn przebrało się za kobiety w stroje, jakie nosiły Hiszpanki i tańczyli na tratwie. Gdy dopłynęli do czekających Hiszpanów, zamordowali ich nożami. Tańczy się w parach, w rzędzie w szybki rytm bębnu i fletu-caña de millo. Jest to jeden z tradycyjnych tańców podczas karnawału w Baranquilla

El Garabato

Ten taniec z towarzystwem muzyki zwanej chandé ( bębny, duda-gaita, marakasy, flauta de millo) z wybrzeża atlantyckiego symbolizuje konfrontację życia ze śmiercią, za którą przebierają się mężczyźni.  Nazwa garbato pochodzi od kija w formie haka, który ma na końcu wstążki w kolorach żółtym, czerwonym i zielonym jak flaga Barranquilla. Mężczyźni zakładają żółte bluzki, czarne spodnie, białe, długie skarpetki, czarne buty, czerwoną pelerynę z cekinami, białe kapelusze. Kobiety natomiast zakładają długie suknie z falbanami w kolorach flagi Baranquilla, a we włosy wpinają kwiaty. Taniec również prezentowany podczas karnawału.

Prezentacja kroków: https://www.youtube.com/watch?v=MgQYIgjZdOM

El Sere sé-sé

Pochodzi z wybrzeża regionu Antioquia, od górników afrykańskich z Zamora. Kobiety i mężczyźni tworzą rzędy i trzymają zapalone pochodnie, symbolizujące dzień roboczy, taniec symbolizuje pracę.

Region Andów (Cundinamarca, Boyacá, Santander y Antioquia)

El Bambuco

Jeden z popularniejszych, ważniejszych tańców dla regionu andyjskiego, a także Kolumbii, również tańczony w Ekwadorze, dość skoczny, powstały w XIX, XXw. Charakterystycznymi instrumentami jest el tiple ( instrument z 12 strunami) bandola andina, gitara, requinto(mała gitarka) lira, flet. Bambuco wykonuje się w parach, które krzyżują się, tworząc ósemkę. Kobiety trzymają ręce  na biodrach, lub rozkładają suknie, mężczyźni mają w rękach chusteczki lub kapelusze. W przeciwieństwie do regionu karaibskiego, tutaj jest łapanie się czasem za ręce, ale jest to taniec dość luźny. Kobiety zakładają białe bluzy z koronkami, rozłożyste spódnice z wyszytymi kwiatami, tańczą boso lub w płaskim obuwiu, mężczyźni mają również białe bluzki, czerwone chustki, skórzany pas, spodnie białe lub ciemne, oczywiście też kapelusze.

Muzyka ma charakter wiejski, nostalgiczny czasem, romantyczny. Często używano bambuco do wyrażania dumy z ziemi, rasy (Kolumbijczycy z reguły są bardzo dumni ze swojego kraju).

Podrodzajami są rejaleña, sanjuanero, pasillo.

San Juanero (od świętego Jana)

El Torbellino

Taniec spontaniczny, subtelny, luźny ( w parach, ale bez trzymania zamkniętego) wiejski przy akompaniamęcie 12 strunowego „tiple” , „requinto” ze strunami stalowymi, „el chucho” ( tuba z rośliny bambusowej guadua z nasionami, ziarnami, kamykami jak marakas); „El capador”(rodzaj fletni z trzciny caña de carrizo), la carraca (terkotka). http://torbellinocolombia.blogspot.com/2012/05/instrumentos.html

Tańczy się torbellino na weselach i innych uroczystościach religijnych „romerias” m.in. tańczono przed pasterką w Wigilię. Mężczyzna podąża za starającą się uciekać kobietą, wykonującą wirujące zakręty jak bączek. W tańcu można zaobserwować ruch na boki, do przodu, do tyłu, kołysanie, półobroty na pięcie, zmiany pozycji, pozdrawianie się kapeluszami, tworzy się różnorakie choreografie.  Mężczyźni zakładają słomkowe kapelusze ze wstążkami, białe, bawełniane koszule, wełnianą ruanę, kobiety również mają kapelusze, białe koszule, długie spódnice z falbanami do łydek, szmaciane buty zwane alpargatas (espadryle), często warkocze. Melodia zazwyczaj bywa instrumentalna, ale czasem też pojawia się śpiew. Istnieją niektóre podobieństwa z tańcami hiszpańskimi z Andaluzji i Asturii.

El Pasillo

Nawiązuje do walca, zazwyczaj jest instrumentalny ( pojawia się bandola, pianino, tiple, gitara, bajo sexto – instrument meksykański podobny do gitary, chucho podobnie jak w torbellino, guache, flet, harfa, skrzypce, może być też pandereta-bębenek baskijski czy akordeon, z melodią powtarzającą się, czasem może pojawić się śpiew.

El pasillo powstało, gdy Kolumbia tworzyła z Ekwadorem i Wenezuelą „Gran Colombia”, w czasie uzyskiwania niepodległości od Hiszpanii, wyrażanie radości w pierwszej dekadzie XIXw, symbol skrzyżowania kultur hiszpańsko-amerykańskich. Kroki są krótsze niż w walcu, trzymanie w parach znacznie luźniejsze, często bez trzymania, łapanie i puszczanie,  rytm kolumbijski jest radośniejszy niż ekwadorski. Taniec spopularyzował się również w Ameryce Centralnej, a także Peru.

La Guabina

Wywodzi się z XVIII w, szybki posuwisty krok, luźne trzymanie lub bez trzymania. Instrumentami towarzyszącymi są nieco podonie jak w innych tańcach andyjskich, regionów Boyacá y Cundinamarca, Santander, Huila, Tolima: el tiple, la carraca(tarkotka), el capador(rodzaj fletni), la pandereta, el requinto, la bandola y el chucho( tuba z kamykami, nasionami).  W tym tańcu kobiety mają buty za kostki-albargatas, długie, szerokie spódnice, bluzy haftowane, kapelusze, chusty lub typowe dla płaskowyżu andyjskiego welony, mężczyźni mają rekwizyty wiejskie jak kosze, skrzynie czy kije. Może być tańczony w parze lub w grupie.

Region llanos orientales (niziny wschodnie):  Arauca, Casanare, Meta y Vichada

El joropo

Najpopularniejszy taniec nizin wschodnich: llanero Kolumbii i Wenezueli. Pierwsze wzmianki pojawiają się w 1749r. Największą popularność zyskał od 1920r. Swoje korzenie ma w fandango hiszpańskim oraz flamenco, a słowo joropo wywodzi się z arabskiego xarop (jarabe-syrop). Jest to taniec radosny, zabawny, bywa bardzo szybki(muzyka na początku jest wolniejsza, potem przyspiesza) para trzyma się za ręce i czasem mężczyzna kładzie rękę w pasie partnerki,  charakterystyczne jest przytupywanie, podskakiwanie czasem mężczyzn jak konie w galopie w rytm harfy, marakasów, requinto, bandola, tiple i el cuatro (instrumenty strunowe).

W tańcu inicjatywę ma mężczyzna, determinuje dane figury, kobieta obserwuje i zręcznie dopasowuje krok. Figury są liczne i poszczególnym fugurom nadaje się nazwy. Do tego tańca kobiety zakładają spódnice szerokie na spodzie koronką na brzegach, zwykle przed kolana, w żywych kolorach, bluzki z dekoldem często białe z falbankami, krótki rękaw, kwiaty we włosach, obuwie płaskie-espadryle. Mężczyźni długie spodnie, koszule z długim rękawem z kołnierzem zapinanym na guziki, kapelusze białe lub czarne.

Pokaz choreograficzny dzieci https://www.youtube.com/watch?v=28WuwxBvxBU

Nieco podobny jest taniec Galerón wykonywany podczas uroczystości, podobnie jest tupanie, z tym, że czasem bez trzymania, w tańcu mężczyzna goni kobietę.

Region amazoński: Meta, Guainía, Putumayo, Caquetá, Guaviare y Vichada

El Bëtsknaté

Taniec w Putumayo procesji podczas „carnaval del Perdón”(karnawał przebaczenia) tuż przez środą popielcową w ramach dziękczynienia za otrzymane plony. Tańczą mężczyźni ubrani na biało co symbolizuje czystość z płaszczami czerwonymi symbolizującymi przelaną krew w konkwiście hiszpańskiej. Procesję rozpoczyna Matachín – postać z czerwoną maską, strojem z kolorowymi piórami.

La Danza de la Ofrenda

Taniec ku czci zmarłych w akompaniamencie bębna i fletu wraz z podarunkami żywności ulubionej nieboszczka.

Region Pacyfiku: Chocó, Valle del Cauca, Cauca, Nariño

El Currulao

Jest to taniec afrokolumbijski, związany z niewolnictwem i pracą w kopalni, rytm nadają bębny,  marakasy oraz charakterystyczna jest marimba – odmiana ksylofonu z drewna palisandrowego używany do gry solo, w zespołach lub orkiestrach w środkowej Afryce i Ameryce Centralnej. Wśród instrumentów może pojawiać się też klarnet, chirimia (podobne do oboju).  Nazwa currulao pochodzi od „cununao”bębnu pochodzenia afrykańskiego.

W tańcu mężczyzna zabiega o względy kobiety. Pary tańczą oddzielnie, ruchy są zręczne i żwawe, mężczyzna jest bardziej energiczny z wykopami, zgięciami, ruchami raptownymi z chustką, kobieta spokojniejsza. Jest też taniec bunda podobny do currulao, z różnicą, że ten ma charakter pogrzebowy.

La contradanza

Ma korzenie europejskie, pochodzi z XVI-XVIIw.  Został przywieziony przez Hiszpanów w XVIII w, pierwotna nazwa była od angielskiego „countrydance”-taniec wiejski, potem zaadaptowany przez dwór francuski. Początkowo contradanza była bardzo elegancka,  tańczona przez wyższe klasy społeczne w parach według ustalonych reguł przy rytmie m.in. klarnetu, eufoniom z dodatkiem talerzy perkusyjnych, bębnów. Taniec zaadoptował się również w innych krajach Ameryki Łacińskiej m.in na Kubie, w Ekwadorze, Peru.

Jota chocoana

Prezentuje imitację tańca hiszpańskiego Jota, łączy rytmy, ruchy tańca europejskiego z afrykańskimi, powstawał w wieku  z XVIII. Pary ustawiają się naprzeciw wykonując figury, ruchy są bardziej raptowne, szybkie niż w tańcu hiszpańskim.

W stylu Caderona dodatkowo pojawia się chór https://www.youtube.com/watch?v=HNEiKj0dXHo&feature=emb_title

El Abozao

Również taniec z departamentu Chocó, afrokolumbijski, dość erotyczny, tańczy się w parach, ale oddzielnie, od czasu do czasu mężczyzna otacza kobietę ale nie ma trzymania. Nazwa wywodzi się od nazwy sznura „boza” do cumowania statków.

La moña

Taniec do zabiegania o względy oraz wyrażania sprzeciwu wobec jakiejś sytuacji, charakterystyczne są przerywniki z okrzykami.

Makerule

Jest to taniec pantomimiczny również z departamentu Chocó na podstawie pieśni odnoszącej się do gringo „Mac Duller”, który był piekarzem, ale zbankrutował, później wymyślono prześmiewczą piosenkę, która stała się popularna.

Mazurca

Wśród licznych stylów muzycznych i tanecznych w Kolumbii znalazły się również nawiązania do tańców polskich: mazurków, oczywiście również zmodyfikowanych w akompaniamęcie bębnów cununo, talerzy perkusyjnych,klarnetu, flauta de carrizo, guasá (chucho – tuba z nasionami, ziarnami).

http://nataliaavilabeltran.blogspot.com/2018/08/folclor-coreografico.html

Region wysp:  San Andrés, Providencia na morzu Karaiski, wyspy Malpelo, Gorgona na Pacyfiku

Typowymi instrumentami regionu wysp kolumbijskich są bajo tina ( instrument nietypowy z XX w składający się z cylindrycznego naczynia cynkowego z otworem przez który przechodzi sznurek stanowiący strunę, napinany prętem) qui jada (pochodz z Anglii, składa się z wysuszonej kości końskiej szczęki, dźwięk wydobywane jest prze uderzanie w szeroką część szczęki, powodując wibrację zębów), również może być bandolina czy mandolina, maraca, skrzypce, gitara.

https://www.lifeder.com/instrumentos-musicales-region-insular/

El Chotis

Pochodzi z Francji, tańczony również w Hiszpanii, choć oczywiście wygląda to nieco inaczej (mężczyzna staje na jednej nodze podczas kręcenia się z kobietą). Chotis przybyło na wyspę San Andrés w XIXw. Tańczy się w parach, trzymając za ręce, wykonuje krok w prawo, trzy na lewo. Ruchy są delikatne z dodatkiem przytupywania.

Polka

Tańczona na 3 od prawej nogi, również zasymilowała się w Kolumbii na wyspach, bywa tańczona w parach lub przez same kobiety.

El Calipso

Pochodzi z sąsiednich wysp Trinidad, Jamaica, wykonuje się w formie indywidualnej, z silnymi ruchami biodrami.

Również na wyspach pojawia się mazurca, cuadrilla( z pochodzenia od arystokracji angielskiej z elementami walca), mento… https://www.youtube.com/watch?v=_OGuT9tng6Q

Inne niektóre tańce współczesne, powszechne

Merecumbé

Styl utworzony w 1950r przez Francisco Galán, kombinacja merengue dominikańskie z kumbią, styl rozpowszechnił się również w Wenezueli i Karaibach. Wśród instrumentów podobnie jak w salsie występują dęte: trąbki, saksofony, puzony oraz perkusyjne: bębny, guache, marakasy, również pianino.

Charanga

Muzyka wiejska z Andów, powstała w latach 70 za sprawą kompozytora Jorge Velosa i los Carrangueros de Ráquira. Instrumentami pojawiającymi się w muzyce są gitary, tiple, guacharaca oraz głos śpiewającego.

Salsa

Swoje korzenie ma na wyspach karaibskich, na Kubie i Portoryko. Instrumentem podstawowym, wybijającymi rytm jest la Clave ( 2 cylindryczne, drewniane listwy), poza tym typowe są marakasy, bębny ( bongó, timbal, conga, cencerro-krowi dzwonek, güiro( z wysuszonego owocu tykwy, obecnie również z innych materiałów z wyżłobionymi poprzecznymi rowkami w kształcie tarki, pocieranymi stalowym prętem), trąbki, flety, klarnet, mogą też być skrzypce, saksofon, pianino, ksylofon, kontrabas w zależności od stylu.

Wywodzi się z europejskich tańców salonowych, przekształconych przez afrokubańczyków.  Salsa tak jak nazwa wskazuje „sos” łączy liczne style muzyczne, taneczne, powstałe wcześniej: danzón, bolero, son cubano, montuno, guaracha, chachachá, rumba, mambo, pachanga, guajira, jazz. Większy wzrost popularności za sprawą Portorykańczyków i kubańczyków tworzących w Nowym Jorku nastąpił od lat 70. W Kolumbii salsa też  rozpowszechniła się, są liczni artyści, zespoły muzyczne, jednym z bardziej wyróżniających się jest Joe Arroyo, Orquestra Guayacán, Fruko, Grupo Niche, Sonora Carruseles, La 33… Kolumbijczycy mają swoich ulubionych muzyków wenezuelskich jak Oscar León, kubańskich i portorykańskich, tworzących również w Stanach, w Nowym Jorku np. Lebron Brothers, Richy Ray znany jako „El embajador del Piano”(ambasador pianina, w jednej swojej piosence salsowej „Sonido Bestial” wykorzystał fragment Edtiudy Fryderyka Chopina). Mimo upływu lat wciąż stare przeboje są słuchane i tańczone z lat 90, 80, 70, 60 a także wcześniejszych, są puszczane na imprezach zwanych „viejotecas”.

Często w muzyce pojawiają się tematy regionalne, odnoszące się do dumy narodowej. Szczególnie w piosenkach Joe Arroyo czy Grupy Niche uwidacznia się patriotyzm, wysławianie miejsca urodzenia. W Cali wykreował się styl ¨caleña”, w którym uwidaczniają się też inne tańce kolumbijskie. Wyróżnia się szybkim ruchem nóg, kolan, bioder, tzw repique( zaznaczanie podłogi palcami stopy, bez stawiania pięty), większa liczba kroków(podczas pauzy w normalnej salsie tutaj dodatkowo chachacha) częste są też figury akrobatyczne. Mieszkańcy Cali nazwali się stolicą salsy, mając duży wkład. W 2,2 milionowym mieście powstało ponad 90 szkół tańca i 115 lokali nocnych. Tańczą osoby w różnym wieku, zarówno dzieci 6 lat jak osoby starsze po 70 z niebywałą zwinnością, poczuciem rytmu, kreatywnością, nieraz zachwycającą pracą nóg z wirtuozerią. Zdecydowanie caleña jest moim ulubionym stylem tanecznym. Muzykę słyszy się codziennie na każdym rogu, im szybsze tempo, tym większa radość. W sierpniu odbywa się duży festiwal, podczas którego tancerze, grupy choreograficzne (jedna ze słynniejszych to Swing Latino) konkurują. Choreografie są nadzwyczaj kreatywne, widowiskowe, perfekcyjnie dograne, co oczywiście kosztuje dużo pracy, prób.

W grudniu 25.12.-31.12 organizowana jest od 1957r Feria de la caña (Festiwal trzciny)od czasów wielkiej tragedii wybuchu 44 ton dynamitu, uśmiercając 4 tys. ludzi.  Impreza miała ulżyć smutkowi, która powstała jako pocieszenie. W bogatym programie wydarzenia, odbywającego się co roku (wybory miss trzciny cukrowej, pokaz jazdy konnej, spotkanie melomanów, kolekcjonerów, stare auta, liczne koncerty itd.) od 2008r. jest też „salsodromo”- 4 godziny parady salsy kolumbijskiej – caleña ulicą na długość 1,5 km, od 1500 tancerzy. W wydarzeniu  brało udział ponad 2 miliony ludzi.

Salsa kolumbijska jest niszowa w Europie, jednakże są osoby ją rozpowszechniające, w Polsce istnieje szkoła taneczna „El Pachanguero” w Rybniku, do czasów kovidozy były organizowane mini-kongresy z zagranicznymi gośćmi, niestety na chwilę obecną zostały zawieszone. Również w Cali liczne szkoły taneczne, lokale przestały działać…

Minikongres salsy kolumbijskiej w Rybniku:https://www.facebook.com/watch/?v=2034088843472909

W 2008r.  na wschodzie Cali, w dzielnicy Aguablanca powstała „salsa choque”, łącząc salsę tradycyjną z rytmami miejskimi, nowoczesnymi, pochodzenia afrykańskiego, pierwszą popularną piosenką była „La tusa”. Podstawą tańca jest przemieszczanie się z boku na bok i biodrami dwa razy na każdej ze stron w koordynacji z rękami, nieco podobne do bachaty, ale z szybszym tempem, tańczy się indywidualnie, bez trzymania, często w grupie. Muzyka wpada w ucho przyjęła się na różnorakie uroczystości, w tym imprezy rodzinne.

Swing Latino podczas festiwalu salsy, styl kabaretowy

Znakomita praca stóp:

Swing Latino w Warszawie:

Tradycja robienia przetworów/Tradición de hacer las conservas pl/es

Własnoręczne sporządzanie przetworów na zimę ma wiele zalet. Ogranicza się produkcję śmieci (słoiki można używać wielokrotnie przez lata), mając ogród zapobiega się marnotrawstwu zbiorów, przetwarzając, konserwując je na znacznie dłuższy czas. W tym wypadku koszt też jest tańszy niż kupnego produktu, jeśli mamy własne uprawy. Robiąc je, sami decydujemy o składzie: więcej owoców, nie dodajemy sztucznych barwników, polepszaczy smaku, emulgatorów. Wiemy, co jemy, zmniejszamy tym samym ilość sztucznych, chemicznych dodatków, które spożywamy, warto je ograniczać, bo im więcej ich organizm będzie przyjmował, tym gorzej dla naszych barier ochronnych przed zachorowaniami. Takie przetwory mogą być bardziej wartościowe, zdrowsze nie tylko dzięki jakości warzyw i owoców, które sami wybieramy ale też dzięki krótszym procesom przetwórczym, mniej kaloryczne a nawet oryginalne, jakich nie znajdziemy na półkach sklepowych np. dżem z dynią, zależnie od naszej inwencji. Utrwalane przez krótką pasteryzację pozwalają zachować smak i aromat, jakiego nie posiadają zazwyczaj kupne przetwory, przesłodzone. Mogą też stanowić alternatywę zimą dla warzyw/owoców z importu. Wszakże kiedyś nie było supermarketów i ludziom wystarczały warzywa korzeniowe ze spiżarni, które dłużej mogły poleżeć, zboża, kasze, strączkowe, przetwory, kapusta, ogórki kiszone bogate w witaminę C, probiotyki. Poza korzeniowymi jak marchew, buraki, pietruszka, cebula, ziemniaki, również dynie mogą poleżeć dłużej w chłodzie, u mnie zdarza się ostatnie zużywać w okresie Wielkiejnocy, wraz z nowym sezonem wegetacyjnym.

Preparar las propias conservas/provisiones “przetwory” para el invierno tiene muchas ventajas. Se limita la producción de la basura (los jarros se pueden usar muchas veces año tras año), teniendo una huerta se evita el desperdicio de los cultivos procesándolos, conservandolos por mucho más tiempo. En este caso el costo también sale más económico que el producto comprado si tenemos cultivos propios. Haciéndolos nosotros mismo decidimos sobre la composición: más fruta, no añadimos colorantes artificiales, amplificadores del sabor ni emulsionantes. Sabemos lo que comemos, reducimos la cantidad de aditivos químicos artificiales que comemos. Vale la pena limitarlos, porque cuanto más tome eso el cuerpo, peor será para nuestras barreras protectoras contra las enfermedades. Tales conservas pueden ser más valiosas, más saludables no solo gracias a la calidad de las verduras y frutas que elegimos nosotros mismos, sino también gracias a procesos de elaboración más cortos, menos calóricos e incluso originales dependiendo de nuestra creatividad, que no se encuentran en los estantes de las tiendas, por ejemplo la mermelada de calabaza. Conservados mediante una pasteurización breve, conservan el sabor y el aroma que no suelen encontrarse en las conservas azucaradas comerciales. También pueden ser una alternativa en invierno a las verduras / frutas importadas. No había supermercados en el pasado y la gente estaba satisfecha con los tubérculos de la despensa, que podían quedarse más tiempo, cereales, granos, legumbres, conservas, repollo, pepinos fermentados ricos en vitamina C, probióticos. Aparte de las hortalizas de raíz como zanahorias, remolachas, perejil, cebollas, patatas…las calabazas también pueden permanecer en el frío durante más tiempo, a veces utilizo las últimas en Semana Santa, con la nueva temporada de  los cultivos.

Tradycja ta od wieków była przekazywana z pokolenia na pokolenia. W związku z długimi zimami już od czasów średniowiecza przywiązywano dużą uwagę do przechowywania zbiorów, uprawianych owoców, warzyw i ziół. W ubiegłych wiekach uprawiali i robili przetwory praktycznie wszyscy, mieszczanie mieli też wydzielone ogrody, często znajdowały się przy plebaniach. Zbiory suszono, solono, kiszono, smażono, sporządzano syropy owocowe. Owoce w cukrze pojawiają się w pierwszej książce kucharskiej „Compendium Fercolorum” Stanisława Czernickiego. Już Mikołaj Rej polecał robienie przetworów domowych na zimę. W dworach szlacheckich większość przetworów robiono we własnym zakresie i nie było honorowe położenie na stół czegoś kupnego. Przygotowywanie spiżarni trwało cały rok, nawet zimą, wtedy niższe temperatury sprzyjały przetwarzaniu mięsa. Nadmiar przechowywano w mące, otrębach.

http://potrawyregionalne.pl/270,3437,PRZETWORY_DOMOWE_.htm

Esta tradición se transmitía de generación en generación durante los siglos. Debido a los largos inviernos desde la Edad Media se prestaba gran atención al almacenamiento de las cosechas, frutas cultivadas, verduras y hierbas. En los siglos pasados, prácticamente todos cultivaban y elaboraban conservas. Los ciudadanos también tenían sus jardines repartidos y a menudo se ubicaban al lado de las casas parroquiales. La cosechas se secaba, salaba, fermentaba, freía y se elaboraba los jarabes de frutas. Las frutas en azúcar aparecieron en el primer libro de cocina „Compendium Fercolorum” de Stanisław Czernicki. Eminente escritor, poeta polaco de Renacimiento Mikołaj Rej recomendaba hacer conservas caseras para el invierno. En las cortes nobles, la mayoría de las conservas se hacían de propias manos y no era honorable poner algo comprado sobre la mesa. La preparación de la despensa duraba todo el año, incluso en invierno, cuando las temperaturas más bajas favorecían el procesamiento de la carne. El exceso se guardaba en harina y salvado.

Spiżarnie znajdowały się w nieogrzewanych pomieszczeniach bez okna, z kamienną posadzką, przy ścianach półki z przetworami, przy suficie zawieszone na hakach mięsiwa wędzone, kiełbasy, słonina, wianki grzybów suszonych. W skrzyniach przechowywano kasze, mąki, groch…

Często spiżarnie mieściły się w piwniczkach-czyli częściowo podziemne kondygnacjach budynków, gdzie jest chłodniej. Nazwa pochodzi od piwa, gdyż były dobrym, chłodnym miejscem ich przechowywania. Do niedawna piwniczki były w każdym domu,  w nowoczesnym budownictwie nawet wolnostojącym już nie każdy buduje piwniczkę.

Las despensas se ubicaban en los cuartos sin calefacción y sin ventana, con piso de piedra,en las paredes habían los estantes con conservas,se colgaba al techo las carnes ahumadas, salchichas, tocino y guirnaldas de hongos secos. Las cajas contenían cereales, harina, guisantes …

A menudo las despensas estaban ubicadas en sótanos, es decir,