Podróżniczka, miłośniczka Ameryki Łacińskiej,hiszpańskiego, tradycji, zwyczajów, muzyki, tańców tradycyjnych, przyrody, rolnictwa ekologicznego/Viajera, amante de America Latina, lengua española, tradiciòn, costumbres, mùsica, los bailes tradicionales, la naturaleza, la agricultura ecologica.
A menudo, en los cruces, a lo largo de las carreteras, especialmente en los pueblos,aldeas podemos ver numerosas capillas de ladrillo o madera en forma de casitas y cruces católicas u ortodoxas (en Podlasie), características de Polonia. Tienen una larga historia,unas tradiciones que se remontan a mil años. Nos recuerdan las dificultades y las alegrías de las generaciones pasadas. Son un testimonio de fe, amor a la tierra y a la patria. Pueden tener su origen en las tradiciones grecorromanas. Las más antiguas conservadas proceden del siglo XVI, son pequeñas arquitecturas sagradas, elementos del arte popular un unido con el paisaje, son expresión de la fe y tradiciones de las generaciones pasadas. Los más antiguos hechos de madera no han sobrevivido. La mayoría de ellos fueron construidos en el siglo XIX. Fueron erigidos en cruces de carreteras, en las fronteras de pueblos, campos rodeados de naturaleza, en lugares sombreados, al lado de los arbustos y árboles. La elección más común era el roble o el tilo (se creía que no sería alcanzado por un rayo), a veces arce, fresno, abedul, álamo temblón, impenetrable por el mal aire y otras, se evitaba el sauce por considerarlo un hábitat del mal. Aquí tenemos ejemplos de sincretismo, combinando la fe cristiana con creencias populares.
Często na skrzyżowaniach, przy drogach, zwłaszcza na wsiach widzimy charakterystyczne dla Polski liczne murowane lub drewniane kapliczki w formie domków i krzyże katolickie lub prawosławne( na Podlasiu). Mają one długie historie, tradycje sięgające tysiąca lat. Przypominają o trudach i radościach minionych pokoleń. Są świadectwem wiary, miłości do ziemi, Ojczyzny. Swoją genezę mogą mieć od tradycji grecko-rzymskich. Najstarsze zachowane pochodzą z XVI w. stanowią małą architekturę sakralną, elementy sztuki ludowej zespolone z krajobrazem, są wyrazem wiary i tradycji minionych pokoleń. Starsze wykonane z drewna nie przetrwały. Najwięcej powstawało w XIXw. Stawiano je na skrzyżowaniach dróg, na granicach wsi, pól w otoczeniu przyrody, na stanowiskach ocienionych, przy krzewach, drzewach. Najczęściej wybierano dąb lub lipę (wierzono, że w nią nie uderzy piorun) czasem klon, jesion, brzoza, osika nie przepuszczająca złego powietrza i inne, unikano wierzby, uważając ją za siedlisko złego. Tutaj mamy przykłady synkretyzmu, łączenia wiary chrześcijańskiej z ludowymi wierzeniami.
Pueden tener su origen en las tradiciones grecorromanas. Aunque en otras culturas también existen lugares de culto similares, por ejemplo, en las tradiciones budistas. El nombre de la capilla se deriva de la palabra latina „cappa”, que significa abrigo.
Swoją genezę mogą mieć od tradycji grecko-rzymskich. Choć w innych kulturach też istnieją podobne miejsca kultu np. w tradycjach buddyjskich. Nazwa kapliczka wywodzi się od łacińskiego słowa „cappa” czyli płaszcz.
Se construìa como agradecimiento por los favores recibidos, por ejemplo se daba gracias por recuperar la independencia en 1918 despues 123 años, pedir unos favores, redimir pecados, conmemorar un milagro lugares de apariciones, expulsar espíritus malignos, proteger contra el mal, plagas, incendios, como señales, lugares de oración para los viajeros, refugio de la tormenta, lugar de encuentro. En casos de ausencia de una iglesia en el pasado se celebraban misas a donde el sacerdote viajaba en carreta o bicicleta y se bendecía allì la comida de Pascua.
Stawiano je jako podziękowanie za otrzymane łaski np. dziękczynienie za odzyskanie niepodległości w 1918, uproszenie łask, odkupienie win, upamiętnienie cudu, w miejscach objawień, aby wygonić złe duchy, celem ochrony przed złem, zarazami, pożarami, jako drogowskazy, miejsca modlitw dla wędrowców, schronienia przed burzą, miejsce spotkań. W przypadku braku kościoła odprawiano też dawniej msze, gdzie dojeżdżał ksiądz wozem czy rowerem, święcono wielkanocne pokarmy.
Capilla en Kacwin, montañas Pieniny
En el pasado muchas enfermedades en las aldeas se consideraban interferencia de espíritus malignos, la indulgencia de Dios como castigo por los pecados.Se curaba las dolencias menos graves con hierbas de las huertas familiares, con otras más graves a veces acudían a un herbolario o curandero en busca de un consejo. Los curanderos fallaban en el casos del demonio de la plaga. Se intentaba prevenir, no permitir la enfermedad, mediante el uso de medallones, coronas, anillos, vestimenta o colores intensos. La cruz tiene fuerza protectora especial. Este símbolo ya antes de cristianismo era extendido en muchas culturas, significaba una coneccin de la tierra con cielo, direcciones del mundo. El cristianismo le dio a la cruz un significado adicional, la salvación del mundo depende de ella. Por lo tanto, en caso de amenazas, especialmente durante una epidemia la gente iba a la cruz, viéndola como esperanza. En tiempos de peste o después de su cese, los letreros sagrados en las carreteras estaban provistos con un fragmento de la canción „Santo Dios” cantada desde el Diluvio Sueco: „Del aire, el hambre, el fuego, la guerra salvanos Señor!¨
Dawniej na wsiach wiele chorób uważano za ingerencję złych duchów, dopust Boży jako karę za grzechy. Lżejsze dolegliwości leczono ziołami z przydomowych ogródków, przy poważniejszych czasem udawano się po poradę do zielarki czy znachorki. Znachorzy zawodzili w przypadku demonu zarazy. Starano się zapobiegać, nie dopuszczać do zachorowania, nosząc medaliki, wianki, pierścienie odzież o intensywnych kolorach, Szczególną moc ochronną właśnie miał krzyż. Symbol ten jeszcze przed chrześcijaństwem był rozpowszechniony w wielu kulturach, oznaczał połączenie ziemi z niebem, kierunki świata. Chrześcijaństwo nadało krzyżowi dodatkowe znaczenie, na nim zawisło zbawienie świata. Dlatego w przypadku zagrożeń, szczególnie w czasie epidemii kierowano się do krzyża, upatrując w nim nadzieję. W czasach zarazy lub po jej ustaniu święte przydrożne znaki opatrywano fragmentem z pieśni „Święty Boże” śpiewanej prawdopodobnie od czasów potopu szwedzkiego: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas Panie!”
Warmia, el camino a Getrzwałd(droga do Getrzwałdu)
La mayoría de las veces las capillas están dedicadas a María y Jesús, pero también sucede que ponìan una figura de un santo, por ejemplo Santo Cristóbal – patrón de los conductores, viajeros, San Florián – patrón de los bomberos, Santa Rosalía y San Roque – protegen contra enfermedades infecciosas, San Lorenzo – patrón de los pobres, San Ambrosio – custodia colmenas, St. Jacek – protege de los ladrones, St. Josè – vigila la seguridad, Antonio ayuda a encontrar lo perdido y muchos otros.
Najczęściej kapliczki są poświęcone Maryi i Jezusowi, ale też bywa, że wstawiano figurę świętego np. św. Krzysztof- patron kierowców, podróżników, św Florian – patron strażaków, św Rozalia i św Roch – strzegli przed chorobami zakaźnymi, św Wawrzyniec – patron ubogich, św Ambroży- strzegł pasiek, św. Jacek –chronił przed złodziejami, św Józef- czuwał nad bezpieczeństwem, Antoni pomagał odnajdować zguby i wielu innych.
Cisna, Bieszczady
A finales del siglo XIX cada familia tenía su propia capilla, se instalaban en los muros de las casas, o las màs pequeñas se colgaban en los árboles. Bajo las ocupaciones, los rusos y prusianos suprimieron estas costumbres, por lo que surgìan incluso más.
Pod koniec XIX każda rodzina miała swoją kapliczkę, montowano je w ścianach domów, lub mniejsze zawieszano na drzewach, większe pełniły funkcję kaplic. Pod zaborami Rosjanie i Prusacy tępili te zwyczaje, więc tym więcej ich powstawało.
Fueron financiados por los anfitriones, las haciendas o pueblos enteros. Las capillas contstruìan los artesanos locales, algunos de ellos presentan una gran cantidad de formas y decoraciones y a menudo están decorados con flores a su alrededor. Mi abuela, amante de la jardinería, cuidaba el jardín junto a la capilla cercana, donde en mayo a los atardeceres las señoras se reunían para cantar juntas a María, agradeciendo por el día pasado y pidiendo una buena noche. Mayo era un mes especial cuando los cantos se extendìan a kilómetros de las capillas.
Fundowane były przez gospodarzy, dwór lub całe wsie. Stawiali je miejscowi rzemieślnicy, niektóre prezentują bogactwo form, zdobień, nieraz wokół ozdabia się dodatkowo kwiatami. Moja babcia miłośniczka ogrodnictwa dbała o ogródek przy pobliskiej kapliczce, gdzie w maju tuż przed zachodem słońca gromadziły się panie na wspólne śpiewy dla Maryi, dziękując za miniony dzień, prosząc o dobrą noc. Maj był miesiącem wyjątkowym, gdy śpiewy rozchodziły się na kilometry z kapliczek.
Tradición de cantar el mayo al. Lado de las capillas /Tradycja majowych modlitw przy kapliczkach
Tambièn durante el festivo Corpus Cristi el Junio se adorna las capillas y prepara los altares adiccionales en el camino de la procesiòn con Santo Sacramento por las calles de las ciudades, pueblos, aldeas. Este año por las restricciones cancelaron muchas procesiones largas pero mucha gente seguia con la tradicion adornar las capillas.
Również podczas Bożego Ciała ozdabia się kaplice przygotowując ołtarze na drodze procesji z Najwiętszym Sakramentem ulicami miast, miasteczek, wsi. W tym roku z powodu ograniczeń odwołano liczne długie procesje, ale wiele osób kontynuowało tradycję dekorowania kapliczek.
La idea de un jardín ecológico no es solo por tener vegetales, frutas y hierbas saludables de cultivo propio, reduciendo los desechos, sino también se trata de crear un ambiente de la vida, una hábitat para muchas especies de plantas y animales, incluidos los polinizadores, cuyas poblaciones han disminuido drásticamente en los últimos años. Durante 20 años en Polonia, el número de aves del paisaje agrícola ha bajado aproximadamente un 70%, en 27 años aproximadamente 70% menos de insectos (algunos recuerdan los tiempos en que viajaban en el automóvil y había muchisimos rastros en el parabrisas, ahora ya no existe tal cosa). El jardín debería ser una parte de un ecosistema más grande. Crear un entorno así requiere gran paciencia, consistencia, trabajo, observar la naturaleza, ampliar constantemente el conocimiento,hacer numerosos experimentos … pero los esfuerzos a veces también pueden producir altas cosechas y el jardín se volverá amigable con la naturaleza.
Unas fincas agroecologica en Antioquia, Colombia
Perfecta administraciòn
Hace 10-20 años, se podían observar gran variedad, mosaico de los cultivos, muchas personas tenían huertas familiares, junto con la progresiva industrialización de la agricultura, la red creciente de los supermercados, las tiendas de descuento, la gente dejó de cultivar, preparar conservas, provisiones e incluso cocinar (más restaurantes, comida más frecuente para llevar en poliestireno cancerígeno), diciendo „no vale la pena”. Las personas que tienen las parcelas, por unsibaritismo y falta de razón generalmente siembran puro pasto que rocen con fertilizantes y pesticidas, constantemente riegan desperdiciando agua, consumen energía guadañando y meten el pasto cortado ,las hojas en bolsas de plástico al cambio de la composta. Plantarán algunos árboles, en mayoría coníferas, no autoctomas como las tuyas que no coinciden con el ecosistema. Se forman las llamados „Desiertos verdes”, hostiles para polinizadores, pájaros y otras criaturas. Recuerdo de las lecciones de geografía en la escuela que se estigmatizaba los cultivos màs pequeños, familiares, más respetuosos con el medio ambiente y se alababa la agricultura a gran escala, monocultural. Abandonar la agricultura se consideraba un indice del „desarrollo de la civilización”, asi se pudiera entenderlo.
Mucha gente escapó del campo o todavía vive allí, pero prácticamente no hace nada. El resultado es una pérdida de los hábitats y biodiversidad de especies, el número de animales y plantas está disminuyendo rápidamente. Se crearon monocultivos a gran escala: cultivos de una sola especie, generalmente colza, trigo o maíz, previamente no cultivados a gran escala en Polonia, utilizados para producir forraje y rellenos para muchos productos alimenticios.
La cantidad de los mercados, bazares y pequeñas tiendas también ha disminuido, reemplazados por los supermercados extranjeros, comprando los productos de los agricultores por centavos y vendiendo mucho más caro.
Los pantanos y humedales en lugar de usarse, por ejemplo para el cultivo de porras de agua (que pueden servir como material de construcción natural en lugar de poliestireno espumado) se drenaban intensamente, lo que contribuyó a períodos más largos y fuertes de sequía (falta de retención de agua) o eutrofización del mar (nitratos y fosfatos). Los campos están salpicados con una mayor cantidad de productos químicos para la protección de las plantas, incluidos los altamente tóxicos, bioacumulables, no biodegradables, que matan a las abejas y otros organismos – el herbicida glifosato (Roundap). También se lo usa ilegalmente para el proceso de secar de plantas antes de la cosecha eso resulta en las altas concentraciones del herbicida en los alimentos y esto causa las alergias entre otros intolerancia al gluten, etc., debilita la inmunidad, la fertilidad y produce los cánceres de linfoma. Quien no sabe cuál consorcio agroindustrial-farmacéutico està detrás de esto, quién tiene un enorme poder global, recomiendo buscar una información y familiarizarse para estar conciente. Debido a la soberanía alimentaria amenazada, vale la pena volver a sus propios cultivos, recolectar semillas y conservarlas para los próximos años, creando „los bancos de semillas” y buscar pequeños productores locales, para quienes es importante cuidar el medio ambiente y la salud de otras personas, comprarles directamente, no a través de intermediarios que establecen un alto margen.
Me agradò la idea de la cooperativa alimentaria, que reunió a pequeños productores ecológicos y artesanales y la iniciativa del „foro de soberanía alimentaria” este año, durante el cual se pudo conocer a personas que se preocupan por la ecología en la agricultura y la horticultura y que la gente tenga màs acceso a los alimentos saludables. Hasta ahora, estaba bastante preocupada por este tema, porque entre las muchas personas que conocí habia pocas que cultivaran y cocinaran, especialmente en la edad de 20 a 40 años o que buscaran productos alimenticios más ecológicos (lo que no significa verduras costosas / frutas „bio” de Alemania, Francia y otros países en envases de plástico, desechables). Afortunadamente, sin embargo, cada vez hay más personas que aprecian el trabajo de un agricultor / jardinero, alimentos frescos directamente del productor y algunos deciden comenzar cultivar algo por su propia cuenta. Además la „epidemia” concientizò a muchas personas que la adicción total a los supermercados es arriesgada, no solo no sabemos lo que comemos, los productos pueden agotarse y los precios pueden aumentar. Muchas personas de la ciudad deciden huir al campo, donde la vida es más sana, barata y segura.
Desde la infancia tuve contacto con el campo, la agricultura, la jardinería en mayor o menor grado, el jardín al lado de la casa siempre estaba presente, antes más pequeño, luego más grande. Además viajando con mucho gusto visito varios tipos de granjas orgánicas, ayudando, tomando inspiraciones, intercambiando los conocimientos. Animo a viajar, probar agricultura, jardinería y agroforestería. Se puede buscar anfitriones/agricultores mediante:
Era voluntaria y tambièn recibìa unos voluntarios de diferentes lados: España, Italia, Perú, Colombia, Brasil, Estados Unidos, Canadá … Es una oportunidad para conocer mejor la gente local, la vida fuera de la ciudad, alimentaciòn más saludables, varios tipos de plantas, incluso medicinales.
el marañon
la piña
el cacao
la papaya
la moringa-àrbol de la vida orige de Asia pero se adaptò tambièn en Amèrica Central
Mango y marañon directamente del àrbol sin ningunos quimicos, Masatepe, Nicaragua
El lulo
La gunanàbana
La yuca(mandioca) en Colombia
el aguacate
El maiz en Alta Verapaz, Guatemala
Entre las varias granjas visitadas en México, Nicaragua, República Dominicana, Panamá, Tailandia … la mejor impresión en mí causaron los cultivos muy bien organizados en Antigua, Guatemala, donde conocí un árbol de vida “moringa” de Asia cual introducieron a America Central. Me inspiró mucho un proyecto agroforestal en Costa Rica, en la península de Osa, donde los canadienses, padre con hija, plantaron 12 mil árboles, 300 especies amenazadas de extinción, endémicas (que crecen solo en un área determinada) en area 20 hectáreas, después de 10 años se formò un bosque, aparecieron muchas especies de animales bandadas de monos arañas,cariblanco, aulladores, tucanes, loros …
En Salvador
La finca agroforestal en Costa Rica
Los cultivos de sabila en la finca de Costa Rica
El comedor en una finca agroforestal en Costa Rica
los cultivos en Antigua Guatemala
La finca en Peninsula Osa,Costa Rica
una finca cerca de Santa Ana en Salvador
Costa Rica, Peninsula Osa
También llevo un gran cariño por una granja en Colombia, donde pasé una semana con Egui involucrado en la agricultura orgánica, numerosos proyectos con su familia modesta, muy amable y hospitalaria en Caqueza, cerca de Bogotá. A la finca se caminaba 40 minutos desde la carretera, se lavaba la ropa a mano, se bañaba en agua helada, se tomaba “un tinto”(pequeño cafè no tan fuerte) frecuente, escuchaba música tradicional de joropo con los codornices cuales les gustaba esa mùsica. Admiré varios cultivos en las laderas, entre otros: café, pimiento picante, chachafrutos (un tipo de frijol), curubas (maracuyá), guatilas (chayote) y otros.
Curuba
guatila chayote
Los cultivos en Caqaueza
Animo a llevar propios caballones si alguien tiene un pedazo de la tierra, si no se tuviera mucho espacio, se podria probar en macetas en el balcón o incluso hierbas en el alféizar de la ventana en el apartamento. También existe una posibilidad de alquilar tierras de cultivo (al menos en Polonia, no sè los leyes otros paises) incluso prácticamente de forma gratuita solamente por una condiciòn de cultivar la tierra.
En primer lugar, por supuesto, no usamos ningún producto químico, recogemos las malezas a mano. La forma de reducirlos puede ser una rotación de cultivos o el acolchado o mantillo con corteza, astillas, hierba, paja. La corteza de las coníferas acidifica el suelo y es adecuada para plantas acidófilas, por ejemplo, arándanos. Estemos en armonía con la naturaleza para obtener cultivos saludables y abundantes.
Unas pràcticas agroecològicas
2. Se puede fertilizar con moderación usando el estiércol, estercolero de ortiga nutritiva, fortaleciendo plantas y composta. Se puede sembrar unas plantas como fertilizantes verdes:
–fàbaceas que viven en simbiosis con bacterias papilares, usando nitrógeno de la atmósfera, por ejemplo, lupinos, guisantes, frijoles y otras legumbres. Además el lupino blanco produce grandes cantidades de ácidos que activan el fósforo del suelo, lo que apoya un sistema radicular más largo y también contribuye a la formación de una estructura del suelo con grumos.
-Como los cultivos asociados(planta-abrigo) , el fertilizante verde que se cavará después del crecimiento puede estar entre otros Phacelia tancetifolia de la familia Asteraceae, nativa del sudoeste de Estados Unidos y norte de Mèxico. No requiere una gran cantidad de agua, resiste las heladas hasta -8 grados, afloja bien la capa superior del suelo.
3. Las raíces de alforfòn (trigo sarraceno) producen los compuestos que descomponen el calcio y el fósforo, mejoran la estructura del suelo, aflojan, pero no funcionan en suelos muy pesados. El trigo sarraceno limita la aparición de otras malezas. Usa la rotación de los cultivos, plantando otras especies en el área para fertilizar, no esterilizar el suelo. Además la planta sembrada, plantada en el mismo lugar cada año, puede ser más atacada por las enfermedades, plagas, por ejemplo el escarabajo de papa de Colorado. Gracias al cambio regular de vegetales, ninguna enfermedad se asentará en un sitio determinado. Las plantas de repollo que les gusta el nitrógeno prosperan bien en el lugar donde crecieron las legumbres el año anterior.
frambuesas
Una parte de la huerta
variedades de tomates
alcachofa
las fresas
ogród organiczny/mi huerta organica en Polonia
las cosechas
fresas, ajos,brocoli
repollo morado, coliflor
frijoles, col rizada
aràndanos
habichuelas(judias),pimientos
4. Son ùtiles los microorganismos que nutren y fortalecen las plantas en los cultivos. Tambièn los lombrices son ayudables que escarifican la tierra. Yo tengo suficientes pero hay personas que hasta las reproducen para mejorar la escructura del suelo. En Europa algunos tratan el mamifero subterraneo – el topo comùn como un enememigo, mientras tanto puede ser ùtil comiendo los caracoles, larvas de los insectos y escarifican el suelo.
5. Eliminamos las plagas con la ayuda de trampas colocadas en los lugares dónde los insectos se alimentan, por ejemplo a los caracoles atrae el olor de la cerveza, al grillo topo- el, estiércol de caballo, las cascaras de los huevos cuales no pueden digerir. Algunos insectos se puede captar manualmente, por ejemplo los escarabajo de Colorado de papas y berenjenas o repeler usando los remedios naturales, extractos de las plantas. Dando unos ejemplos:
-el extracto de milenrama combate la blanca de la col, rizo de hojas, pudrición marrón de árboles frutales, oìdio (blanquilla,cenicilla);
-cebolla y ajo: mosca de la pastanaga que ataca el raiz de zanahoria
-piñas de abeto: caracoles
-ortiga, helecho, caléndula: àfidos;
-manzanilla: ácaros, àfidos, orugas
-cola de caballo: enfermedades fúngicas, podredumbre, etc.
Las semillas se puede mojar en las infusiones naturales de las plantas por ejemplo manzanilla, esto cuida contra las enfermedades.
Para prevenir tizón tardio, enfermedades de los tomates, pepinos o blanquilla de calabazas se puede usar suero de leche, levadura o con unas gotas de yodo tambièn.
Contra las aves se puede proteger los árboles frutales colocando unas redes protectoras sobre ellos.
6. Para proteger las plantas contra las plagas, prevenir enfermedades y perdida de los cultivos, vale la pena interesarse en coordinación de los cultivos, la alelopatía, es decir, la interacción entre las especies. Las plantas emiten sustancias, olores que son amigables o no con los demás, los ejemplos:
– La cebolla repela a una mosca que ataca las zanahorias, mientras tanto las zanahorias a Delia antiqua un insecto de la cabolla, por lo tanto es preferible plantarlas juntas;
– El ajo previene el crecimiento de moho, enfermedades bacterianas, es bueno plantarlo por ejemplo entre las fresas;
-Tropaeolum(capuchina) protege contra los ataques de las hormigas, caracoles y la blanca de la col, es bueno plantarlas en las afueras de los caballones (además, tiene flores comestibles con un sabor picante, sirve para las ensaladas);
– Debajo de la nuez, prácticamente ninguna planta quiere crecer aparte del pasto;
– Es mejor no plantar papas con tomates para evitar la enfermedad causada por tizón tardio ni berenjenas a culeas puede transladarse el escarabajo de papa, En cambio la buena compaña serìa el rábano picante que repele ese escarabajo;
-Es mejor no plantar juntas plantas que compitan entre sí o que puedan cruzarse y esto no es lo que esperamos, por ejemplo las calabazas tienen esta facilidad.
– Las calèndulas que se reproducen facilmente tienen un buen efecto en las verduras, pero atraen a los àfidos, mientras que las saturejas las repelen
– Calabazas les gustan la compaña de frijoles y maíz
– La albahaca ayuda en la lucha contra el oìdio (blanquilla) que ataca, entre otros, pepinos, brassicas: repollo, coles de Bruselas, brócoli
-El pasto inhibe el crecimiento de árboles frutales jóvenes, especialmente manzana y pera, al cambio se puede sembrar debajo de los árboles, también alrededor de la vid, fabàceas tipo lupino, mostaza
Hay muchos ejemplos de los efectos adversos y beneficiosos, no lo sé todo pero vale la pena familiarizarse con esto, observarlo y experimentarlo.
Una fina agroecològica que usa alelopatìa, plantando diversas plantas juntas para que se protejan y asi no se necesite ningunas pesticidas:
7. Intentemos sembrar las plantas nativas,autoctonas, tengamos cuidado con las especies exóticas para que no sean invasivas, por ejemplo, la vara de oro(Solidago virgaurea ) introducida en los jardines se convirtiò en una pesadilla en los prados y bosques, sus flores amarillas se pueden ver en el verano en todas partes en Polonia, ocupa grandes áreas, se reproduce como loca, ocupando los hábitats de nuestras especies autoctonas que se ponen en peligro de extinciòn por esto. Similar entre otras la guasca que fue traìda de Colombia en el siglo XIX al jardín botánico de Kew Garden en Londres,por el rápido crecimiento, el alto potencial reproductivo y adaptativo(se dispersa con el viento) se extendió por toda Europa, convirtiéndose en una maleza persistente, aunque comestible, como muchas otras malezas. En Colombia, se condimienta las sopa al base de varios tipos de papas con pollo, mazorca ¨ajiaco santefereño¨. Hay muchos ejemplos similares de plantas invasoras. Algunas se adaptan pero no constituyen un peligro para perjudicar la biodiversidad local pero hay varias invasoras cuales se procrean demasiado, ocupando habitates de otras especies. Antes de plantar cualquier novedad, vale la pena mirar en Internet, si alguien lo haya plantado y si haya sido algún problema.
8. Tratemos adaptar las especies al hábitat, observando las condiciones del suelo, el clima y la humedad. En terrenos secos, más arenosos y soleados, plantemos plantas no exigentes, resistentes a la sequía, por ejemplo hierbas como hisopo, lavanda, también mirasol, equinácea, Polemonium (puede crecer en las montañas Andes). No cubramos la pradera húmeda y pantanosa con turba, lo que también podemos usar para hacer una mezcla con tierra arcillosa, arenosa con composta para sembrar luego vegetales y flores. En los humedales se puede cavar un estanque de cual las ranas, libélulas, pájaros y muchos otros organismos se delitaràn. Se puede agregar elementos decorativos, elegir plantas para un hábitat más húmedo, por ejemplo iris, Nymphaeas, Statriotes (Pita de agua).
9. Hagamos espacio para las compostas, al menos dos, una fresca y otro para ya màs descompuesta.
10. Dejemos un lugar donde no interfieramos demasiado, dejando matorrales, árboles viejos, arbustos, hierba alta sin cortar, donde las aves puedan hacer nidos y numerosas especies silvestres tengan un refugio. El jardinero debe ser un guardián de la naturaleza, no luchar demasiado con ella, pero cooperar. Vale la pena reverdecer cada centímetro del jardín, vigilándolo, pero sin afàn. No es necesario cortar, sacar la malaza constantemente, es mejor dejar un prado, dejarlo crecer más tiempo, lo que también retiene la humedad.
11. Cuidemos la biodiversidad, incluso en un jardín pequeño se puede plantar muchas plantas, en la terraza, balcón, junto a la pared, en macetas, junto a la cerca, plantando enredaderas.
12. Aspiremos una granja autosuficiente, debido a la soberanía alimentaria amenazada, la disminución de la diversidad de las especies cultivadas produzcamos nuestras propias semillas y esquejes.
13. Vale la pena buscar unas plantas cuales atraen himenòpteros, incluidas las abejas y otros polinizadores (abejorros, escarabajos, mariposas …) como borraja, facelia, hisopo, mostaza, alfalfa, trébol blanco, trigo sarraceno, melisa, tomillo, orégano, asters,Echinacea, lavanda de tilo, frambuesa, corazoncillo, que se dice que es bueno para la salud de las abejas comúnmente envenenadas. Para ayudar a los insectos a sobrevivir, vale la pena cultivar diversas plantas que florecen en diferentes momentos. A principios de la primavera las mariposas pueden alimentarse con azafranes, Viola Odorata, hiedra terrestre Glechoma hederacea(hierba útil, buena para el hígado).
14. Es mejor tener un pozo y una bomba. Reguemos razonablemente, lo que es necesario. Dejé de regar el césped. También se puede recolectar agua de lluvia o agua del lavado de verduras y frutas lo que por las sequías más frecuentes e intensas año tras año es mejor ahorrar. La forma de retener la humedad en el suelo es el acolchado.
15. Prestemos atención qué y cuándo plantar y sembrar, por ejemplo el rábano es una planta de un día corto, prefiere un clima más fresco, es mejor a principios de la primavera o el otoño, en verano se pone feo, amargo, menos resistente a las plagas y enfermedades. Hay plantas menos sensibles al frío e incluso a las heladas, por ejemplo perejil, repollo, apio, puerros … En Polonia, generalmente hasta aproximadamente 15 de mayo aparecen unas heladas frecuentes por la noche. Las plantas más vulnerables como plántulas de tomates, pimientos, calabazas (por cierto, estas son plantas muy termofílicas, originarias de América Central) es mejor poner en un lugar más cálido, cubierto y replantar en el suelo en la segunda mitad de mayo. También en mayo cuando hace un poco más de calor, sembramos frijoles, habas … Vale la pena mirar el calendario biodinámico, las fases de la luna afectan a las plantas.
ogród/ mi huerta en Polonia
16. Recientemente se hace màs popular ¨la permacultura¨. El término se formò de dos palabras „permanente” y ¨agricultura¨. Es un diseño que combina la arquitectura con cultivos agrícolas autorregulados en ecosistemas naturales. La principal regla de la permacultura es cuidar la Tierra, las personas, compartir el exceso. Las condiciones naturales, los vínculos entre las especies son importantes. Entre las pràcticas agroecolgicas se usa alelopatìa, cultivos coordinados, plantar muchas plantas en una área pequeña para que se ayuden mutualmente por ejemplo maíz, frijoles y calabaza (así es como las indigenas plantaban en México). El objetivo es reducir el desperdicio y el consumo de energía, característicos son los caballones elevados, las espirales herbales y el acolchado de materia orgànica.
Ideą ekologicznego ogrodu są nie tylko zdrowe, własnoręcznie wyhodowane warzywa, owoce i zioła, ograniczanie odpadów, ale też tworzenie środowiska życia, siedliska dla wielu gatunków zarówno roślin, jak i zwierząt, w tym zapylaczy, których populacje w ostatnich latach drastycznie zmalały. Od 20 lat w Polsce wskaźnik liczebności ptaków krajobrazu rolniczego spadł ok. 70%, w ciągu 27 lat ok. 70% mniej owadów (niektórzy pamiętają czasy, gdy się jechało samochodem i na szybie pozostawało mnóstwo śladów, teraz już czegoś takiego nie ma). Ogród powinien stanowić część większego ekosystemu. Tworzenie takiego środowiska wymaga cierpliwości, konsekwencji, pracy, obserwacji przyrody, poszerzania stale wiedzy, licznych eksperymentów, ale wysiłki tez czasem mogą przynieść wysokie plony a ogród stanie się przyjazny dla przyrody.
Jeszcze całkiem niedawno, 10-20 lat temu można było obserwować różnorodne mozaiki pól, wiele osób miało przydomowe ogródki, wraz z postępującą industrializacją rolnictwa, rozrastającą się siecią supermarketów, dyskontów, ludzie zaprzestawali upraw, robienia przetworów a nawet gotowania (więcej restauracji, częstsze jedzenie na wynos w rakotwórczym polistyrenie) powtarzając, „nie opłaca się”. Osoby mające działki z wygodnictwa i braku rozsądku z reguły obsiewają wszystko trawą, którą sypią nawozami i pestycydami, nieustannie podlewają, marnując wodę i koszą, zużywając energię, a skoszoną trawę i liście ładują w worki plastikowe, zamiast na kompost . Posadzą kilka drzewek, najczęściej iglaków, nie rodzimych gatunków typu tuje niepasujące do ekosystemu. Tworzą się tzw. „zielone pustynie”, nieprzyjazne dla zapylaczy, ptaków i innych stworzeń. Pamiętam z lekcji geografii w szkole piętnowanie rolnictwa rodzinnego, bardziej przyjaznego środowisku i celebrowanie wielko powierzchniowego, monokulturowego, odchodzenie od rolnictwa uznawano za wskaźnik „rozwoju cywilizacyjnego”, tak to można było odebrać.
Wiele osób uciekło ze wsi, lub nadal tam mieszkają, ale zaprzestali uprawiać praktycznie. Efektem jest utrata siedlisk, bioróżnorodności gatunkowej, w szybkim tempie maleje liczba zwierząt i roślin. Powstały wielkoobszarowe monokultury – uprawy jednogatunkowe, najczęściej rzepak, pszenica czy kukurydza, wcześniej w Polsce nieuprawiana na tak dużą skalę, służąca do produkcji pasz dla zwierząt i wypełniaczy do wielu produktów spożywczych.
Zmniejszyła się też liczba targów, bazarów, małych sklepów, które zastąpiły supermarkety zagraniczne, skupujące towar od rolników za grosze, a sprzedające kilka razy drożej.
Bagna i mokradła zamiast wykorzystać np. na uprawę pałki wodnej (mogącej służyć jako naturalny materiał budowlany zamiast styropianu) intensywnie zaczęto osuszać, co przyczyniło się do dłuższych, silniejszych okresów suszy (brak retencji wody) czy eutrofizacji morza(z pól szybkim nurtem spływają azotany i fosforany). Pola sypane są większą ilością chemicznych środków ochrony roślin, w tym też powszechnie stosowany jest silnie toksyczny, bioakumulatywny, niebiodegradalny, zabijający pszczoły i inne organizmy herbicyd glifosat (Roundap) używany również nielegalnie do desykacji (procesu wysuszania roślin przed zbiorem), czego efektem są wysokie stężenia w produktach spożywczych, a to przyczynia się do alergii w tym też nietolerancji na gluten itp., osłabienia odporności, płodności oraz nowotworów-chłonniaki. Kto nie wie, jaki wielki koncern rolniczo-przemysłowo-farmaceutyczny za tym stoi, kto ma ogromną, globalną władzę, polecam wyszukać informacje i zapoznać się, by mieć świadomość. Przez zagrożoną suwerenność żywnościową warto wracać do własnych upraw, zbierać nasiona i zachowywać je na następne lata, tworzyć tzw. „banki nasion” oraz szukać lokalnych, drobnych producentów, dla których ważna jest troska o środowisko i zdrowie innych ludzi, kupować od nich bezpośrednio, nie przez pośredników ,którzy ustalają sobie wysoką marżę.
nie wszystko musi być idealne;)dynie na kompoście z trawy dają wysokie plony
Ucieszyła mnie poznana w zeszłym roku inicjatywa kooperatywy spożywczej, zrzeszających mniejszych, ekologicznych, rzemieślniczych producentów oraz w tym roku inicjatywa „forum suwerenności żywności”, podczas którego można było poznać ludzi działających, którym zależy na ekologii w rolnictwie i ogrodnictwie i na tym, by ludzie mieli większy dostęp do zdrowej żywności. Dotychczas byłam dość zaniepokojona tym tematem, gdyż wśród licznych osób, które poznałam niewielu jest coś hodujących, uprawiających i gotujących zwłaszcza w przedziale wiekowym 20-40 lat, ani też szukających produktów spożywczych bardziej ekologicznych( co nie oznacza drogich warzyw/owoców „bio” z Niemiec,Francji i innych krajów w opakowaniu plastikowym, jednorazowym). Na szczęście jednak pojawia się coraz więcej osób doceniających pracę rolnika/ogrodnika, świeżą żywność bezpośrednio od producenta oraz niektórzy sami decydują się coś zacząć uprawiać. Dodatkowo „epidemia” sprawiła, że wielu osobom otworzyły się oczy, że uzależnienie się całkowite od supermarketów jest ryzykowne, nie tylko nie wiemy, co jemy, towaru może zabraknąć i ceny mogą rosnąć. Wiele też osób z miasta decyduje się uciec na wieś, gdzie życie jest jednak zdrowsze, tańsze i bezpieczniejsze.
Od dzieciństwa miałam kontakt ze wsią, z rolnictwem, ogrodnictwem w mniejszym lub większym stopniu, ogródek przydomowy był obecny zawsze, wcześniej mniejszy, potem większy. Również podróżując, wyjeżdżając, chętnie odwiedzam różnego rodzaju gospodarstwa organiczne, wspomagając, czerpiąc inspiracje, wymieniając się wiedzą. Zachęcam do takiego sposobu podróżowania, próbowania rolnictwa, ogrodnictwa, agroleśnictwa. Gospodarzy można szukać m.in. przez:
Sama również przyjmowałam wolontariuszy z róźnych stron: Hiszpania, Włochy, Peru, Kolumbia,Brazylia, Stany, Kanada…Jest to też okazja, by poznać lepiej lokalnych, życie poza miastem, zdrowsze żywienie, różnego rodzaju rośliny w tym lecznicze.
psianka luloflaszowiec miękkociernistykakaowiecpapayaananasmoringa-drzewo życia, pochodzące z Azji, ale uprawiane też w Ameryce Centralnejmarañon (nerkowiec) w Salwadorzebananowiec, Guatemalakukurydza w Alta Verapaz, Guatemalamango i owoce nerkowca prosto z krzaka, bez chemii w Masatepe,Nicaraguaawokadomaniok w Kolumbii
Spośród różnych gospodarstw odwiedzonych w Meksyku,Nikaragui, na Dominikanie, w Panamie,Tajlandii… najlepsze wrażenie na mnie wywarły bardzo dobrze zorganizowane uprawy w Antigua pod Gwatemalą, gdzie poznałam drzewo życia-moringa pochodzącą z Azji. Bardzo zainspirował mnie projekt agroleśniczy w Kostaryce, na półwyspie Osa, gdzie Kanadyjczycy ojciec z córką posadzili na 20 hektarach 12 tysięcy drzew 300 gatunków zagrożonych wyginięciem, endemicznych (rosnących tylko na danym terenie), po 10 latach powstał las, pojawiło się wiele gatunków zwierząt jak stada małp czepiaków, kapucynek, wyjców, tukany, papugi…
Gospodarstwo permakulturowe w SalwadorzeGospodarstwo agro-leśne na półwyspie Osa w Kostaryce, rezerwat prywatnyUprawy współrzędne w Antigua,GuatemalaUprawa aloesu w gospodarstwie w KostaryceGospodarstwo w Kostaryce,owce, konie krowy mające dużą swobodęCosta Rica, Peninsula Osa
Również mam duży sentyment do gospodarstwa w Kolumbii,gdzie spędziłam tydzień u Egui zaangażowanego w uprawy ekologiczne, liczne projekty wraz z rodziną skromną, przesympatyczną, bardzo gościnną w Caqueza, nieopodal Bogoty, gdzie szło się od drogi pod górę 40 minut, prało się ręcznie, brało prysznic w lodowatej wodzie, słuchało codziennie tradycyjnej muzyki joropo wraz z przepiórkami. Podziwiałam różnorodne uprawy na stokach m.in. kawy, ostrej papryczki, chachafrutos (rodzaj fasoli), curubas( męczennica miękka), guatilas(kalchochy jadalne, coś w stylu małej dyni zielonej, rosnącej na drzewach) i inne.
guatila chayote-kolchoch jadalnyuprawa na stoku w Andach w Kolumbii, Caqaueza blisko Bogotyowoc męczennicy miękiej(curuba) w gospodarstwie w Caqueza, Kolumbia
Przede wszystkim oczywiście nie używamy żadnych środków chemicznych, chwasty wyrywamy ręcznie, mechanicznie. Sposobem ich ograniczania może być płodozmian(zmiany upraw w danym miejscu) czy ściółkowanie korą, zrąbkami, trawą, słomą. Przy czym np. kora drzew iglastych zakwasza glebę i nadaje się do roślin kwaśnolubnych np. borówki. Postępujmy w zgodzie z naturą, by uzyskać zdrowe i obfite plony.
2. Można nawozić z umiarem obornikiem, gnojówką z pokrzywy odżywiającą, wzmacniającą rośliny i kompostem. Można wysiewać rośliny jako zielony nawóz np.
– bobowate-motylkowe, żyjące w symbiozie z bakteriami brodawkowymi,wykorzystując azot z atmosfery np. łubin, groch, fasola i inne strączkowe. Dodatkowo łubin biały wytwarza duże ilości kwasów uruchamiających fosfor z gleby, co skutkuje dłuższym systemem korzeniowym, też przyczynia się to tworzenia struktury gruzełkowatej gleby.
-Jako poplon, zielony nawóz do wkopania po wyrośnięciu może być między facelia, nie wymaga dużej ilości wody, wytrzymuje przymrozki do -8, dobrze spulchnia wierzchni warstwę gleby.
-Korzenie gryki wytwarzają związki rozkładające wapń i fosfor, poprawia strukturę gleby, rozluźniając, ale nie sprawdza się na bardzo ciężkich glebach. Gryka ogranicza występowanie innych chwastów.
3. Stosujmy płodozmian, sadząc inne gatunki na danym terenie, by użyźniać, a nie wyjaławiać glebę, poza tym roślina siana, sadzona w tym samym miejscu co roku bardziej może być atakowana przez dane choroby, szkodniki np. ziemniaki przez stonkę. Dzięki regularnej zmianie warzyw, w danym zagonie nie zadomowią się choroby. Rośliny kapustne lubiące azot dobrze rozwijają się w miejscu, gdzie rok wcześniej rosły warzywa strączkowe.
4. W uprawach można wykorzystywać pożyteczne mikroorganizmy odżywiające i wzmacniające rośliny. Również pożyteczne są dżdżownice, ja mam wystarczająco, ale są osoby, które je nawet namnażają, by szybciej spulchnić, poprawić strukturę gleby. Nie traktujmy też jak wroga kreta! Jest pożyteczny, zjada m.in ślimaki i pędraki.
5. Szkodników pozbywamy się za pomocą pułapek ustawianych w miejscach żerowania np. ślimaki zwabia zapach piwa, turkucia podjadka obornik koński,skorupki od jajek; zbierając ręcznie np. stonek z ziemniaków i bakłażanów lub zniechęcania za pomocą środków naturalnych, ekstraktów roślinnych np. ekstrakt z krwawnika pospolitego – zwalcza bielinka kapustnika, kędzierzawość liści, brunatną zgniliznę drzew pestkowych, mączniaka; cebula i czosnek – połyśnice marchwiankę,mszyce; szyszki jodły – ślimaki; pokrzywa, paproć, aksamitki – mszyce; rumianek – przędziorki, mszyce, gąsienice,można też nim zaprawiać nasiona, skrzyp polny – choroby grzybowe, rdza, zgnilizna itp. Przed mączniakiem czy zarazą pomidory czy ogórki można chronić z pomocą serwatki, drożdży czy roztworu z jodyną. Natomiast przed ptakami np. drzewka owocowe można chronić, zakładając na nie siatki.
Czosnek w truskawkach zapobiega pleśni
6. Celem ochrony roślin przed szkodnikami, zapobiegania chorobom, utratom plonów warto zainteresować się uprawami współrzędnymi, allelopatią czyli wzajemnymi oddziaływaniami między gatunkami, Rośliny wydzielają substancje, zapachy przyjazne lub nie dla innych np.
-Cebula odstrasza szkodnika połyśnicę marchwiankę, a marchew śmietkę cebulankę, w związku z tym korzystnie jest sadzić ją obok marchwi;
– Czosnek przeciwdziała rozwojowi pleśni, chorobom bakteryjnym, dobrze jest go sadzić np. w truskawkach;
-Nasturcje chronią przed atakami mrówek, ślimaków oraz bielinków kapustników, dobrze jest je sadzić na obrzeżach rabat (poza tym ma jadalne kwiaty o ostrawym smaku, nadające się do sałatek);
-Pod orzechem włoskim nie chcą rosnąć praktycznie żadne rośliny poza trawą;
-Ziemniaka lepiej nie sadzić przy pomidorze, by uniknąć zarazy ziemniaczanej, ani bakłażanach, na które może przejść stonka, natomiast korzystnym towarzystwem jest chrzan odstraszający stonkę;
-Lepiej nie sadzić obok siebie roślin konkurujących ze sobą czy takich, które mogą się krzyżować, a tego nie chcemy np. dyniowate
– Łatwo rozsiewające się nagietki dobrze wpływają na warzywa, ale przyciągają mszyce, z kolei cząber je odstrasza
-Dynie lubią sąsiedztwo fasoli i kukurydzy
-Bazylia pomaga w walce z mączniakiem atakujące m.in ogórki, rośliny kapustne: kapusta, brukselka, brokuły
-Trawa hamuje wzrost młodych drzewek owocowych, szczególnie jabłoni i grusz, zamiast jej można wysiać pod drzewami, także wokół winorośli rośliny motylkowe np. łubin, gorczyca
Przykładów niekorzystnego i korzystnego oddziaływania jest wiele, sama nie wszystko wiem i nie wszystko stosuję, ale warto z tym zapoznawać się, obserwować i eksperymentować.
7. Starajmy się o rodzime gatunki roślin,uważajmy na gatunki obce, by nie były inwazyjne np. wprowadzona do ogrodów nawłoć pospolita z Kanady stała się zmorą na łąkach i w lasach, jej żółte kwiaty latem widać wszędzie, w całej Polsce, zajmuje ogromne tereny, rozmnaża się jak szalona, zajmując siedliska naszych rodzimych gatunków, które giną. Podobnie z żółtlicą pospolitą, w XIXw. została sprowadzona z Kolumbii do ogrodu botanicznego w Kew Garden w Londynie, przez wiatropylność, szybki wzrost, wysoki potencjał reprodukcyjny i adaptacyjny rozprzestrzeniła się na całą Europę, stając się uporczywym chwastem, choć jadalnym, jak wiele innych chwastów, w Kolumbii przyprawia się ją zupę na bazie kilku rodzajów ziemniaków z kurczakiem tzw. ajiaco santefereño. Podobnych przykładów inwazyjnych roślin jest wiele. Przed posadzeniem jakiejś nowości warto poszukać w internecie, czy ktoś to sadził i czy nie pojawiał się jakiś problem, czy warto. Na przykład „mysi ogórek”-cucamelon z Meksyku https://www.youtube.com/watch?v=f2IzNsbyKq4
8. Dopasowujmy gatunki do siedliska, w zależności od warunków glebowych, klimatu, wilgotności. Na suchym, bardziej piaszczystym, słonecznym terenie sadźmy rośliny nie wymagające, odporne na suszę np. zioła typu hyzop, lawenda, także onętek, wielosił, jeżówka. Nie zasypujmy podmokłej, bagnistej, łąki z torfem, który możemy też wykorzystywać to robienia mieszanki z ziemią gliniastą, piaszczystą, kompostem pod warzywa i kwiaty. Na podmokłym terenie można wykopać stawik, oczko wodne, z którego ucieszą się żaby, ważki, ptaki i liczne inne organizmy. Można dodać elementy dekoracyjne, dobrać rośliny do bardziej wilgotnego siedliska np. irys syberyjski, grybień, grzybieńczyk wodny, osoka aloesowa, kosaciec.
9. Zagospodarujmy miejsce na komposty, co najmniej dwa, jedno na świeży, drugie na starszy, już bardziej rozłożony.
10. Pozostawmy jakieś miejsce, gdzie nie będziemy zbytnio ingerować, pozostawiając zarośla, starodrzew, krzaki bez przycinania, wysoką trawę, bez koszenia, gdzie ptaki mogłyby gniazdować i liczne dzikie gatunki miałby schronienie. Ogrodnik powinien być opiekunem, strażnikiem przyrody, nie walczyć z nią zbytnio, tylko WSPÓŁPRACOWAĆ. Warto zazielenić każdy centymetr ogrodu, czuwać nad nim, ale bez nadgorliwości, nie trzeba przycinać i kosić nieustannie, lepiej zostawić jakąś łączkę, pozwolić jej dłużej porosnąć, co też zatrzymuje wilgoć.
11. Dbajmy o bioróżnorodność, nawet w małym ogrodzie, można posadzić mnóstwo roślin, w tym też na tarasie, balkonie, przy murku, w doniczkach, przy ogrodzeniu, sadząc pnące się rośliny.
Nagranie z własnego ogrodu
12. Starajmy się o gospodarstwo samowystarczalne, z racji zagrożonej suwerenności żywności, zmniejszania się różnorodności gatunków uprawnych produkujmy własne nasiona i sadzonki.
13. Warto starać się o rośliny, wabiące błonkówki w tym pszczoły i inne zapylacze (trzmiele, chrząszcze, motyle..) jak ogórecznik, facelia, hyzop lekarski, gorczyca, lucerna, nostrzyk biały, gryka, melisa, macierzanka, lebiodka(oregano), maliny naparstnica purpurowa, astry, jeżówka purpurowa, lawenda wąskolistna, lipa, malina, dziurawiec, który ponoć dobrze wpływa na zdrowie powszechnie podtruwanych pszczół. Aby ułatwić owadom przetrwanie, warto uprawiać różne miododajne rośliny, kwitnące w różnym czasie. W okresie wczesnej wiosny źródłem pożywienia dla motyli może być krokus, fiołek wonny, bluszczyk kurdybanek (pożyteczny chwast, będący też ziołem, dobrym na wątrobę).
14. Warto mieć studnię i pompę, podlewajmy rozsądnie, to co jest konieczne, w zależności, co podlewamy zraszanie lub punktowo. Odpuszczam podlewanie trawnika. Można też zbierać deszczówkę czy wodę z mycia warzyw i owoców, którą wobec coraz częstszych, intensywniejszych susz lepiej oszczędzać. Sposobem na zatrzymanie wilgotności w glebie jest ściółkowanie. Gdy upraw jest więcej, by zaoszczędzić czas lepiej zainstalować podlewanie kropelkowe.
15. Zwracajmy uwagę, co i kiedy można sadzić i siać np. rzodkiewka jest rośliną krótkiego dnia, woli chłodniejszy klimat, lepiej udaje się wczesną wiosną czy jesienią, latem staje się brzydka, sparciała, mniej odporna na szkodniki i choroby. Są rośliny mniej wrażliwe na zimno a nawet przymrozki np. pietruszka, kapustowate,selery,pory… W Polsce zwykle do 15 maja tzw „ogrodnicy” i „Zimna Zośka” są częste przymrozki w nocy, wtedy wrażliwsze rośliny np. sadzonki pomidorów, papryki, dyń (swoją drogą są to rośliny bardzo ciepłolubne, pochodzące z Ameryki Centralnej) lepiej mieć w cieplejszym miejscu, pod osłonami, przykrywać, a do gruntu wsadzać w drugiej połowie maja. W maju też, gdy jest nieco cieplej siejemy fasolę, bób… Warto sięgać do kalendarza biodynamicznego, fazy księżyca mają wpływ na rośliny, od pierwszej kwadry do pełni uważa się za najlepszy czas do wysiewu nasion.
16. Ostatnio popularność zdobywa nurt permakultury. Termin powstał na bazie dwóch słów „permanent” – stały, agriculture (uprawa) Jest to projektowanie łączące architekturę z samoregulującymi się uprawami rolniczymi na wzór ekosystemów naturalnych. Podstawową zasadą permakultury jest troska o Ziemię, ludzi, dzielenie się nadmiarem. Ważne są naturalne warunki, powiązania między gatunkami, charakterystyczne są uprawy współrzędne, sadzenie wielu roślin na małej powierzchni, by wzajemnie sobie pomagały np kukurydza, fasola i dynia( w ten sposób sadzili Indianie w Meksyku). Dąży się do zmniejszania odpadów i zużywanej energii, charakterystyczne są podniesione grządki, ziołowe spirale, ściółkowanie.
La Pascua es la fiesta cristiana más importante y alegre. Las celebraciones de la victoria de Cristo sobre la muerte se asocia con el período de la primavera, cuando la naturaleza recupera la vida después del descanso invernal, nacen los brotes de los árboles y se siembra en los campos. Estas fiestas tienen un rico simbolicismo que se remonta incluso hasta los tiempos precristianos de alejar el invierno, todo lo malo. Según el Evangelio, la crucifixión de Cristo tuvo lugar tres días antes de la festividad judía de la Pascua, que se celebra durante la primera luna llena de primavera. En el sínodo en Niza en 325 fijaron la fecha de la Pascua el primer domingo después de la luna llena de primavera, es decir, después del 20 de marzo, por lo que este festivo es móvil. Tuve una oportunidad de ver la mayor luminosidad de Luna llena durante el Sábado Santo en Nicaragua. En 2019 la Pascua se juntó con el Día de la Tierra el 21 de marzo. Se mantienen algunas costumbres, pero muchas están desapareciendo.
El jadin en la primavera, las primulas y los jacintos
En este tiempo extremadamente difícil de la „pandemia”, parece que los espíritus malignos hubieran sido conquistado el mundo, no sabemos lo que nos esperara. Nos quedamos en casas encerrados como los prisioneros, como los apóstoles después de la salida de Cristo hace dos mil años. Estàn implantando cada vez màs nuevas restricciones rigurosas, las iglesias cierran, se prohíbe visitar las familiares, amigos o incluso pasear o monatar la bicicletapor el bosque para tomar el aire fresco. Nos rodea la ansiedad, la amargura, las malas noticias y el pánico global. Se cierra los mercados callejeros mientras los grandes supermercados con largas colas están abiertos, la crisis favorece màs a las grandes corporaciones que utilizan la ocasiòn para destruir el medio ambiente, talar bosques y envenenar con los químicos que bajan la inmunidad. ¿Tendremos un verdadero Día de la Resurrección, o dentro de unos años? … no perdamos la esperanza. Tengo suerte que en iglesia cercana se celebran las Misas aunque con limitaciones por las restricciones introducidas de arriba… Por lo menos se puede confesarse y recibir Comuniòn de modo digno, a las rodillas y a boca no a las manos màs sucias. Quizas Dios haya permitido lo que está sucediendo para la purificación. Recientemente, hemos tenido numerosas crisis como ecológica, moral, de fè … ahora viene una gran crisis económica debido al cierre de lugares de trabajo, muchas restricciones. Puede ser que hayan sucedido varias causasde la situación actual, pero seguramente el factor principal puede haber sido la ruptura de los mandamientos como la idolatría, el ocultismo, la impureza, el egoísmo, la falta de respeto por el medio ambiente y la vida de los demás. En la Cuaresma la Iglesia nos da una receta para revertir las calamidades: arrepentirse y creer en el Evangelio.
las plantas en inverdadero: ràbanos, remolachas, lechugas, cilantros…
La Cuaresmaantecede el dìa de la Resurecciòn,sirve para conmemorar el ayuno de 40 días de Cristo y antes Moisès en el desierto. El número de los días se estableció en el siglo IV, no se queria ayunarlos domingos, por lo que se agregaron 6 días màs. Es un periodo de calmarse después del carnaval, renunciar los placeres con el propósito del trabajo espiritual, el fortalecimiento de la voluntad fuerte, liberarse de las adicciones, el egoísmo. Además de carne, se recomienda abstenerse de alcohol, las golosinas y diversiones. También se puede negarse del café, internet,abuso del teléfono mòvil etc esto también es beneficioso para la salud mental. En los días seleccionados, se puede ayunar con pan y agua o solo vegetales.
Un elemento importante es un retiro espiritualde al menos 3 días con confesión. Las practicas pupulares en Cuaresma son tambièn ¨Gorzkie Żale” (los cantos de arrepentimientos) y los Vías Crucis los viernes. En 2009 un sacerdote polaco creó una iniciativa de los vias crusis extremas (Ekstremalne drogi krzyżowe) al principio la idea era dirigida a los hombres por la crisis de la masculinidad, pero las mujeres también se juntaron. Son una rutas de aproximadamente 40 km o más, designadas en varios lugares en Polonia y en el extranjero, se va de noche, en silencio, individualmente con las reflexiones en las estaciones. Es un desafío que fortalece físicamente, ahogaba el traidor, Judas, lo que tiene su origen en el siglo XVIII desde la costumbre del ahogamiento pagano de ¨Marzanna¨ (que simboliza el invierno y la muerte). Se prendìa fuego a un montón de las hojas viejas, ramas, hierbas y paja, eliminando de este modo los restos del invierno. El fuego simboliza la purificación como el agua. Este es el mejor momento para la siempra, plantar flores, árboles.
No hace mucho tiempo, durante la Cuaresma no se organizaba las fiestas bailables, ruidosas, incluso se prohibìa, la excepción fue el Día de San José, el 19 de marzo. Ahora pequeña parte de la sociedad se retiene. A la llegada de la pandemia volviò un ayuno real y se cerraron los lugares del entretenimiento, se prohibieron las fiestas masivas. No se puede vivir de pura diversiòn sin parar.Una de las costumbres durante el Carnavaldurante la fiesta era traer un esqueleto de arenque, recordando el tiempo que se acercaba de una comida más modesta, a veces durante la última fiesta de medianoche, el „Dziad zapustny„-un abuelo viejoarrojaba todos.
El miércoles de ceniza se rocia las cabezas con cenizas para recordarnos la mortalidad „Polvo eres y en polvo te convertiràs¨. Desde aquel momento comienza la Cuaresma, que se tomaba en serio en el pasado, observandolorigurosamente, sin comer grasa, sin bailar, sin tocar, incluso los órganos se callaron. La comida era limitada, lo que en realidad era una necesidad debido al fin de los suministros de invierno, y todavía no había una nueva cosecha, este período se llamó „przednówek”(„pre-cosecha”).
Cracovia
Niedziela palmowa- el Domingo de Ramos conmemoraba la entrada de Jesús en Jerusalén, las palmas estaban hechas de plantas que crecían a la orilla del río como el sauce con amentos y las cañas, Son comunes el boj, tejo, arándano, hierbas secas, teñidas, cereales, flores. Se azotaba con las palmas por la suerte. Se suponía que debían proteger la casa de los rayos y las desgracias. Las palmas del año anterior se quemaba para las cenizas el miércoles de ceniza. Unas màs largas en el tallo de abeto envovlito en brezo se encuentran en la regiòn de Kurpie. Se organizan los concursosde ¨palmas¨ en muchos lugares.
El jueves santo, día de la cena, se arrojaba el ayuno con las carracas. En este dìatambièn se quemaba o ahogaba el traidor, Judas, lo que tiene su origen en el siglo XVIII desde la costumbre del ahogamiento pagano de ¨Marzanna¨ (que simboliza el invierno y la muerte). Se prendìa fuego a un montón de las hojas viejas, ramas, hierbas y paja, eliminando de este modo los restos del invierno. El fuego simboliza la purificación como el agua. Este es el mejor momento para la siempra, plantar flores, árboles.
El Viernes Santo no hay misa santa, solo se lleva a cabo la adoración de la cruz, las procesiones de penitentes. En la regiòn Casubia (Kaszuby), este día se llamó „Bozè rany”(heridas de Dios). Se azotaba con las ramas de grosella espinosa o enebro. La gente de Casubia iba al arroyo en la noche o al amanecer para lavar los pecados, enfermedades y encantos. En Kalwaria Zebrzydowska tiene lugar el misterio de la Pasión del Señor, se reunian hasta 100 mil peregrinos. En los últimos días de ayuno se despedia de una sopa acida de centeno Żur y se colgaba el arenque, fue una comida cotidiana durante la Cuaresma.
El Sábado Santo es el día de la bendición de agua, fuego y espinas. Se quemaba lo viejo, se esparcìa las cen izas en el campo durante la arada, lo que se hacìa para garantizar las cosechas. En este día se bendice los alimentos traidos a la iglesia en las cestas de mimbre, decoradas con una servilleta blanca y boj para el desayuno de la Pascua, esto se llama “święconka”. Lo que ponemos dentro no es una casualidad, tiene todo un significado simbólico. En los tiempos pasados las mujeres llevaban grandes cantidades de los alimentos. En ¨Święconka” son obligatorias al menos 7 alimentos:
Bendiciendo los alimentos en las cestas de mimbre ¨święconki”
Huevos: un símbolo de la vida, amor y fertilidad. Los monjes alemanes difundieron este simbolismo en Polonia. Antiguamente estaba prohibido comer huevos durante la Cuaresma y regresaban a la mesa en la Pascua
Sal: la base de la existencia, la purificación, protege contra pudrirse, un símbolo de la victoria del bien sobre el mal. Cristo dijo a sus discípulos: „Ustedes son la sal de la tierra”.
Cordero de azúcar o chocolate: Cristo resucitado, redención de pecados, humildad, suavidad.
Pan: la comida básica, también simboliza que Cristo es el pan de vida, garantiza la supervivencia
Salchicha, embutidos: abundancia, fertilidad
Rábano picante: amargura de pasión, fuerza física,vigor, salud (se hace una salsa del raìz)
Pimienta: hierbas amargas, los Israelitas comieron en memoria de su esclavitud en Egipto
¨babka¨pastel de lavadura: habilidad, perfección
Boj:el mundo, la naturaleza
Queso:una amistad entre el hombre y la naturaleza.
Agua: un símbolo de renacimiento y bautismo, se lava del pecado.
También pueden haber otros alimentos como una planta de pequeño tamañoel berro (Lepidium Sativum), un símbolo de la primavera, nueva vida, vitalidad.
Tambièn hay una tradiciòn de pintar los huevos ¨pisanki¨, se creía en su poder mágico. Excepcionalmente hermoso se pinta en Zalipie con dibujos de flores, también en Tarnów: huevos de codornices a avestruces. En una regiòn Kurpie, están decorados con encajes artìsticos hechos de hilos de algodón. Los huevos de Pascua se entregaba para confesar sentimientos o para los ahijados. Se enterraba las càscaras debajo de los árboles en el campo para garantizar abundantes cosechas. También es característico para regiòn de Kurpiehacer ganchillo de las cestas y amasar corderos con azúcar y pan.
„Pisanki”
El período antes dela Pascua es un tiempo de la preparación espiritual y práctica, que se asocia con los órdenes generales que también tienen un significado simbólico: ahuyentar el mal, la enfermedad y el invierno.
Los platos tradicionalesdel festivo de Resurecciòn incluyen:sopa de centeno agrio con salchicha blanca, jamón ahumado, remolacha con rábano picante, carne asada, tarta de queso, ¨mazurek¨(un pastel bajo con las capas de las mermeladas, dulce de leche con nuezes, almendras) y pastel de lavadora con frutas secas ¨babka¨.
El desayuno
Stół Wielkanocny- Kujawy
El Domingo de Resurecciòn la comida más importante es el desayuno. Se comienza con la oraciòn y luego se comparte los alimentos bendecidos ¨Święconka”. Después del domingo con la procesión de resurrección solemne que rodea la iglesia 3 veces con campanas y petardos, luego reuniones familiares sigue el lunes de Pascua. El segundo día del festivo, libre de trabajo, se hacia las bromas.El dia se llamó „Śmigus Dyngus”. Se rociaba el agua a otra gente y seazotaba con las ramas de sauce que simboliza la Resurrección, la inmortalidad del alma. La muchacha mojada era afortunada, tuvo la oportunidad de casarse yobtener los„pisanki”( „wydmuszki” pintados, huevos sin interior) significaba interés. Recuerdo los tiempos cuando los chiocos tiraban agua encima de las chicas y eso era muy popular sobre todo en los campos.Dyngus significaba rescate. Los niños caminaban por las casas y al cambio de la canción “konopiejka”reclamaban los huevos de Pascua “pisanki” dulces, etc. También caminaban por el pueblo con un gallo – símbolo de vitalidad y se bendecìa los campos.
El costumbre de „Śmigus Dyngus”
Un día más se celebra en Małopolska(La Pequeña Polonia dònde està Cracovia). El martes, en el montecillo de Krak, se celebra el festival “Rękawka”(algo relacionado con la manga) para conmemorar la costumbre de los burgueses ricos que arrojaban monedas y dulces desde la cima del montecillo. Los niños pobres y estudiantes los recogìan al pie de la colina. El festival nos traslada a la Edad Media, incluye actuaciones históricas, espectáculos de lucha, feria de artesanías. https://www.youtube.com/watch?v=OQg-bMAX70A
El festival medieval „Rękawka”
El Día de la Resurrección comienza la semana de la Misericordia establecida por Juan Pablo II de acuerdo con la revelación de Santa Faustina.
La Pascua para los cristianos es un tiempo de reflexión sobre la Pasión de Jesucristo, la renovación de la fe, la purificación. La confesión y la Eucaristía, que cura y da vida, son especialmente importantes en este tiempo. Es difícil imaginar el día de la Resurrección sin la procesión, la Comunión, nunca antes las iglesias estaban vacías, al menos en Polonia, ¿cómo será este año? Que el espíritu maligno no aparte la gente de los sacramentos.
Amèrica Latina
Tuve una oportunidad de pasar el período de Cuaresma y Pascua durante los viajes por América Central, Guatemala y Nicaragua. Me sorprendió ver en Colombia que las cenizas no se echaba encima de las cabezas el Miércoles de Cenizas, pero se haciauna cruz de hollín en la frente, dejándolo todo el día. Las grandes procesiones funerarias que vinieron de España, introducidas por franciscanos y dominicanos, son una larga tradición. En Guatemala tienen lugar todos los domingos de Cuaresma, los penitentes que llevan la figura enorme, pesada de Jesús de la Caidase intercambian en el camino.La procesión marcha todo el día en compañía de la orquesta.
En Nicaragua, como en Guatemala, los habitantes son muy religiosos, se saludan con las palabras A Dios. Es el segundo país más pobre de América Latina después de Honduras, la pobreza afecta a más del 60% de la población, más del 70% del trabajo se relaciona con el sector informal con bajos salarios, sin seguro. Sin embargo, en comparación con el vecino – Honduras con una alta tasa de la delincuencia, el homicidio…es relativamente seguro (para los turistas). Desde el año 2018, los habitantes sufren la dictadura del presidente, quien en 11 años sometiò a todo a su voluntad.Las protestas comenzaron después del anuncio cerca de de un aumento en las contribuciones sociales. Los manifiestos se reprimìa con fuerza militar, hubo 264 muertos en noviembre.
Nicaragua se caracteriza por una variedad de las fiestas, el afàn religioso, un cruce de las culturas de la población antes y después de la conquista española. Se organizan grandes procesiones con una gran dosis de drama, especialmente en la coudad universitariaLeón y Granada. Son unas ciudades con una rica arquitectura colonial y una gran cantidad de las iglesias neoclásicas y barrocas.
León, Nicaragua
Las bebidas tradicionales al base de cacao, leche, maiz
Sábado de pasiòn
El sábado se exhibe la estatua de Jesús titilada „El trunfo”en el huerto, después de la procesión se alumbrala con velas. Los vendedores ambulantes aprovechan la ocasión de la mancomunidad, vendiendo los artículos religiosos, comida, bebidas tradicionales,tambièn se presenta los bailes folclóricos y espectáculos relacionados con la Pasión y Resurrección de Jesús.
Comayagua, Honduras
Domingo de Ramos
Este dì la Iglesia Católica menciona la entrada de Jesús a Jerusalén en un burro. Se camina con la figura „Jesús del triunfo” en compañía de las palmeras.
Lunes Santo
El lunes se reza por las almas en el Purgatorio. Hay una larga procesión con el patrón de Nicaragua, el Señor de la Reseña, en compañía de Madre de Dios Dolorosa, José, San Juan y otros.
En Leòn las procesiones comenzaron en el año 1867, cuando el brote de cólera estaba destruyendo la ciudad, el pueblo hizo la promesa agradecer por el fin de la epidemia con a las procesiones perpetuas.
En este día también se conmemora al Santo Benito de Palermo llamado Negro, porque provenía de una familia de esclavos africanos en Italia. Le encantò alos habitantes de América Latina, especialmente Nicaragua. Los fieles rinden homenaje al Santo, les agradecen por los favores recibidos,por su intercesión, dicen que ¨pagan la promesa¨caminando con las túnicas blancas que simbolizan la luz, barriendo el camino e iluminándolo con velas. Algunos van con los ojos vendados, lo que simboliza la fe ciega. La procesión dura varias horas, camina por las calles en compañía de los instrumentos musicales. Muchos habitantes se sientan en el umbral de sus hogares, decoran la casas, preparan altares tambièn vivos. Las marchas están acompañadas por muchos comerciantes con frutas (como jocote) comida como gallo pinto (arroz con frijoles oscuros), refrescos como chicha de maíz, varios entremeses.
San Benito de Palermo, León, Nicaragua
Procesión w León, „pagando la promesa” con vestidos blancos, velas, escobas, ojos vendados
Durante este tiempo los artistas están haciendo numerosas alfombras con escenas de la Pasiòncon aserrín colorido, hierbas, hojas, flores… en la calle desde la plaza con la catedral hasta la iglesia de San Francisco. También se lo realiza el Viernes Santo en el distrito de Sutiava (40-50 alfombras) y otros pueblos.
Las alfomras de acerrin
Los artistas pintando en León
Martes Santo
El día está dedicado a la confesión. Se lleva a cabo un concierto de música sagrada en la catedral de Leòn, de donde sale una procesión solemne de San Pedro y por la noche sale la imagen del Santo Cristo de las Ánimas de la iglesia de San Felipe Apóstol de León. Se ora por las almas del purgatorio.
Via Crusis al lago Cocibolca, Nicaragua
En Granada se inicia un Vìa Crusis aquatica, a partir de las 6 de la mañana.Las estaciones están ubicadas en 14 islas del lago más grande de Amèrica Central – Cocibolca.
Un día dedicado a la sangre de Cristo en León, en algunas parroquias se camina con la figura del crucificado.
En Nandaime, la región de Granada, hay una emocionante carrera a lo largo de la ruta de la procesión del jueves en silencio. 40-50 hombres vestidos con túnicas blancas, con símbolos de la pasión y muerte de Jesús: escaleras, clavos, lanzas, coronas de espinas corren aproximadamente 15 minutos.
Por la noche en Diria y pueblos vecinos se crean los „Huertos del Señor” – son unos sacrificios de las frutas que se venden, las ganancias se regala a la Iglesia.
Nandaime, la carrera
¨Huertos de Señor¨¨ Diria
Jueves santo
El jueves comienza el Triduo Pascual. en Granada los actores presentan el misterio de la Pasión. Se conmemora la última cena con los apóstoles, el establecimiento de los sacramentos, la confesión, el sacerdocio y la Eucaristía. Durante la misa se bendice los aceites son ungidos para el bautismo, la confirmación, la ordenación y la unción de los enfermos. Las campanas se callan, se escucha solo las matracas. Se lleva a cabo una procesión en el silencio, las hostias consagradas se traslada para el almacenamiento durante los próximos días en „Sagrario”. En casi todas las iglesias del país se pone los monumentos haciendo alusión al huerto de los olivos donde Jesús se quedó orando.
„Judea” en Masatepe, buscando a Judas
Viernes Santo
El día de la Pasión, adoración de la cruz a las 15, el Vía Crucis y la procesión „Santo Entierro”, durante la cual se lleva el ataúd. Los habitantes se están preparando a fondo, decorando las calles, preparando las estaciones, exhibiendo los cuadros. Se destacan disfrazados de soldados romanos. Muchos niños se disfrazan de Jesús, María, ángeles, soldados, etc. https://www.youtube.com/watch?v=o_9BDnK1b8A
El jueves y el viernes en Masatepe hay una tradición llamada „Judea”. Los jóvenes, aproximadamente mil personas con máscaras, cadenas, gorros de colores corren por las calles, buscando a Judas para capturarle, arrastrarle por la calle y colgarle en el parque central.
¨Via Crusis¨ en Masatepe
Via Crusis en Masatepe
Existen muchos mitos, por ejemplo era arriesgado ir al bosque a la medianoche del viernes, porque se podría ser cogido po el Diablo.
Sábado de Gloria
Antes de la liturgia habìauna procesión de Virgen Dolorosa en compañía de San Juan y María. Luego siguiala solemne Vigilia Pascual, la madre de todas vigilias. La liturgia es bastante larga. En aquel tiempo me quedé en una granja orgánica en Masatepe un poco alejada.Un matrimonio muy agradable me ofreció alojamiento en su casa una noche, para que no tuviera que volver sola. Resultó que tenían una funeraria y había muchos ataúdes en la casa …
Procesión de Dolorosa en Masatepe
Procesión de Dolorosa en Masatepe
Domingo de Resurección
Se lleva a cabo una ¨Procesión de encuentro¨. Dos procesiones muy solemnes en compañía de la orquesta, una de CristoResucitado y la otra Madre de Dios que van al encuentro. Los niños disfrazados de ángeles corren entre los dos grupos predicando las Buenas Noticias. Este es un espectáculo teatral callejero extraordinario. Después de la reunión la procesión se dirige a la Iglesia, donde se celebrará la Misa principal. En la costa norte del Caribe, en Waspàn, la celebración comienza con una visita al cementerio con velas a las 4 de la mañana.
Durante la Semana Santa no se trabajaba desde el miércoles, se prepararaba 12 platos en recuerdo de 12 apóstoles, estos tambièn constituyen los platos de Cuaresma, pueden ser:
1. Una ensalada con cebolla, tomate, pimiento con sardina y yuca cocida
2. Sopa de queso – con culantro (que recuerda el sabor y olor de las hojas de cilantro, pero más fuerte), maíz, pimentón, cebolla, huevo, también menta y achiote (fruto rojo del árbol común en América Cetral)
3. Viche de pescado – una sopa fuerte de los cacahuetes (manì) tostados y luego molidos con yuca, cebolla, ajo, choclos (maíz en la mazorca), pescado. También puede haber plátanos, pimientos, leche, especias como el cilantro, orégano, comino, ají picante, achiote (produce tinta roja, especie típico de América Central)
4. Almibar: varias frutas de temporada como papaya, ciruela jocote, marañones (frutas de anacardos), mangos, plátanos, cocos, groseas en almíbar con la adición de canela muy comùn alli y clavo
5. Arroz de leche – arroz con leche y canela con la adición de panela (jugo destilado, concentrado de caña de azúcar)
6. Chocolate hecho a partir de cero, de una fruta, las semillas se secan y luego se muele manualmente para formar bolas. Más tarde se ralla y se disuelve en leche.
7. Pinol de iguana: maíz molido con iguana sazonada con cebolla, pimientos, apio, ajo, laurel, naranja agria
8. Sopa marinera– una sopa con varios mariscos
9. Menestra o ensalada de freijol
10. Torta de yuca– pastel de mandioca
11. Arroz con Chacalines – arroz con camarones (gambas), leche de coco, perejil
12. Arroz de gaspar: arroz con cebolla, pimiento, zanahoria, apio, maíz.
Se organiza los concursos de platos de Cuaresma desde 2008.
El concurso de comidas de Cuaresma
jocote, la venta en el camino de la procesión
En Nicaragua, la mayoría de los hogares no tienen lavadora ni estufa de gas. En el siguiente ejemplo, todo se prepara en cazuelas de arcilla y se cocina en un horno de leña: https://www.youtube.com/watch?v=uNpudpGzfOk
Wielkanoc – pascha jest najważniejszym, radosnym świętem chrześcijańskim. Świętowanie zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią łączy się z okresem wiosennym, kiedy przyroda budzi się do życia po spoczynku zimowym, drzewa puszczają pąki, pola się obsiewa. Święta te mają bogatą symbolikę sięgającą do czasów nawet przedchrześcijańskich odganiania zimy, wszystkiego, co złe. Zgodnie z przekazem Ewangelii ukrzyżowanie Chrystusa miało miejsce na 3 dni przed żydowskim świętem Paschy, które obchodzi się w czasie pierwszej wiosennej pełni księżyca. Na synodzie w Nicei w 325 roku ustalono datę Wielkiejnocy w pierwszą niedzielę po wiosennej pełni czyli po 20 marca, więc dlatego Święto jest ruchome. Największą jasność podczas pełni miałam okazję widzieć w Wielką Sobotę w Nikaragui. W roku 2019 Wielkanoc przypadła z Dniem Ziemi 21 marca Wciąż niektóre zwyczaje się kultywuje, ale liczne zanikają.
W obecnym nadzwyczaj trudnym czasie „pandemii”, wydaje się, że złe duchy opanowały świat, nie wiemy, co nas czeka. Siedzimy w zamkniętych domach jak apostałowie w wieczerniku po odejściu Chrystusa 2 tys lat temu. Powstają nowe ograniczenia, zamyka się Kościoły, zabrania odwiedzić rodziny, przyjaciela czy nawet wyjść na spacer do lasu zaczerpnąć świeżego powietrza. Otacza nas niepokój, gorycz, złe wiadomości, panika globalna. Do supermarketów wielkopowierzchniowych ciągną długie kolejki, kryzys sprzyja wielkim korporacjom, które korzystając z okazji niszczą środowisko, wycinając lasy i trują chemikaliami obniżającymi odporność.
Czy będziemy mieli prawdziwy dzień Zmartwychwstania, czy może za kilka lat?…nie traćmy nadziei. Być może Bóg dopuszcza to, co się dzieje celem oczyszczenia. W ostatnim czasie mieliśmy liczne kryzysy jak ekologiczny, moralny, wiary…teraz zbliża się wielki kryzys ekonomiczny z powodu zamykania zakładów pracy, ograniczeń. Różne mogą być powody obecnej sytuacji, ale na pewno głównym czynnikiem mogło być łamanie przykazań jak bałwochwalstwo, okultyzm, nieczystość, egoizm, brak poszanowania środowiska i życia drugiego człowieka.W Wielkim Poście Kościół daje nam receptę na odwrócenie klęsk: nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię.
prymule i hiacynty
Dzień Zmartwychwstania poprzedza Wielki Post na pamiątkę 40 dniowego postu Chrystusa na pustyni oraz Mojżesza. Liczbę dni ustalono w IV w, nie chciano pościć w niedzielę, więc dodano 6 dni. Jest to czas wyciszenia po karnawale, odmawiania sobie przyjemności, w celu pracy duchowej, umocnienia silnej woli, uwalniania się od zniewoleń, egoizmu. Poza pokarmem mięsnym zaleca się powstrzymywanie przed alkoholem, zabawami, łakociami. Można też robić post od kawy, internetu, telefonu komórkowego itp. co ma też korzystne wpływ na zdrowie psychiczne. W wybrane dni może być post o chlebie i wodzie czy warzywny. Ważnym elementem są rekolekcje przynajmniej 3 dniowe ze spowiedzią. Praktyką wielkopostną są też „gorzkie żale” i drogi krzyżowe w piątki. W 2009 roku powstała w Polsce inicjatywa ks. Jacka Wiosna Stryczka Ekstremalnych Dróg Krzyżowych początkowo skierowana do mężczyzn w związku z kryzysem męskości, ale kobiety też dołączyły. Są to trasy ok 40km lub więcej, wyznaczane w różnych miejscach Polski i też zagranicą, idzie się w nocy, w milczeniu, indywidualnie z rozważaniami na stacjach. Jest to wyzwanie, wzmacniające fizycznie, psychicznie i duchowo. https://www.edk.org.pl/trasy
Jeszcze całkiem niedawno w okresie Wielkiego Postu zabaw tanecznych nie urządzano, nawet były zakazane, wyjątkiem było Święto św Józefa 19 marca, obecnie powstrzymuje się znacznie mniejsza część społeczeństwa. Wraz z pojawieniem się epidemii nastał prawdziwy post i zamknięto miejsca rozrywki, zakazano masowych zabaw hucznych. Nie można żyć samą rozrywką bez przerwy. Jednym ze zwyczajów w czasie ostatków podczas zabawy było wniesienie szkieletu śledzia, przypominającego o zbliżającym się czasie skromniejszego jedzenia, czasem podczas ostatkowej imprezy o północy wyganiał „dziad zapustny.”
Środa Popielcowa z posypaniem głów popiołem, by przypominać o śmiertelności rozpoczyna Wielki Post, który traktowano dawniej poważnie, obchodząc surowo, nie jedząc tłusto, nie tańcząc,nie muzykując, nawet organy milkły. Jedzenie ograniczano, co było właściwie też koniecznością przez kończące się zapasy zimowe, a nie było jeszcze nowych zbiorów, okres ten zwano „przednówkiem”.
W niedzielę palmową, zwaną też kwietną, dawniej upamiętniającą wjazd Jezusa do Jerozolimy robiono palmy z roślin rosnących nad rzeką m.in. wierzby z baziami, trzciny. Częsty jest bukszpan, cis, borówka, suszone, farbowane trawy, zboża,kwiaty. Palmami się smagano na szczęście, miały chronić dom przez piorunami i nieszczęściami. Ubiegłoroczne palmy pali się na popiół w środę popielcową. Szczególnie popularne długie palmy na trzonie z jodły, świerku, oplatanym widłakiem, wrzosem są na Kurpiach. W wielu miejscach organizuje się konkursy palm.
Domingo de Ramos
W Wielki Czwartek, dzień wieczerzy, wyganiano Post kołatkami. W tym czasie też palono i topiono zdrajcę- Judasza co ma swoje źródło w XVIII w od zwyczaju pogańskiego topienia Marzanny (symbolizującej zimę i śmierć). Podpalano stos starych liści, gałęzi, traw, słomy, pozbywając się w ten sposób pozostałości zimy. Ogień symbolizuje oczyszczenie podobnie jak woda. Jest to najlepsza pora na sianie, sadzenie kwiatów, młodych drzewek.
W Wielki Piątek, kiedy nie ma mszy świętej tylko adoracja krzyża odbywały się procesje pokutników. Na Kaszubach ten dzień zwano „Bozè rany”, smagano się gałązkami agrestu lub jałowca. Kaszubi chodzili wieczorem lub o świcie do strumienia, aby zmyć grzechy, choroby, uroki. W Kalwarii Zebrzydowskiej odbywa się misterium męki Pańskiej, gromadzące nawet 100 tys pielgrzymów. W ostatnie dni postu żegnano się z Żurem jedzonym w czasie postu oraz śledziem, którego wieszano.
Wielka Sobota to dzień święcenia wody, ognia, cierni. Palono to, co stare, popiół rozrzucano na pole podczas orki, co miało zapewnić dostatek. W tym dniu święci się pokarmy na śniadanie wielkanocne w koszyczkach najczęściej wiklinowych, przystrojonych białą serwetką i bukszpanem. To co wkładamy nie jest przypadkowe, ma znaczenie symboliczne. W przeszłości kobiety zanosiły wielkie płachty wypieków i produktów spożywczych. W święconce obowiązkowe było co najmniej 7 pokarmów:
Święconki
Jajka – symbol rodzącego się życia, miłości, płodności. Tę symbolikę rozpowszechnili w Polsce niemieccy zakonnicy. Dawniej zakazywano spożywania jaj podczas Wielkiego Postu i powracały na stół w Wielkanoc
Sól – podstawa istnienia, oczyszczenie, chroni przed zepsuciem, symbol zwycięstwa dobra nad złem. Chrystus powiedział do swoich uczniów „Wy jesteście solą ziemi”
Baranek z cukru lub czekolady – zmartwychwstały Chrystus, odkupienie grzechów, pokora łagodność
Chleb – podstawowy pokarm, symbolizuje również Chrystusa będącego chlebem życia, zapewnia przetrwanie
Pieprz – gorzkie zioła Izraelici jedli na pamiątkę swojej niewoli w Egipcie
Babka-ciasto – umiejętność, doskonałość
Bukszpan – świat, przyroda
Ser- przyjaźń człowieka z przyrodą
Woda – symbol odrodzenia i chrztu, który obmywa z grzechu.
Również mogą być inne pokarmy jak np. rzeżucha – symbol wiosny, nowego życia, sił witalnych.
Na Podlasiu obchodzono dom ze święconką 3 razy na urodzaj.
Tradycją jest też malowanie pisanek, wierzono, w ich magiczną moc. Szczególnie piękne w kwiatowe wzory maluje się w Zalipiu, także w Tarnowie-wydmuszki z jaj od przepiórczych po strusie. Na Kurpiach przystrajane są misternymi koronkami z bawełnianych nici. Pisankami obdarowywano sympatie, wyznając uczucia oraz chrześniaków. Skorupki zakopywano pod drzewkami, na polu, by zapewnić obfite plony. Charakterystyczne jest dla Kurpiów też szydełkowanie koszyczków oraz ugniatanie baranków z cukru i chleba.
Okres przedświąteczny jest czasem przygotowania duchowego jak też praktycznego, z czym wiążą się generalne porządki, mające również znaczenie symboliczne – odganianie zła, chorób, zimy.
Tradycyjnymi świątecznymi potrawami są mi.in: żurek z białą kiełbasą, wędzona szynka, ćwikła z chrzanem, pieczone mięso, sernik, mazurek, babka.
Najważniejszym posiłkiem jest śniadanie. Posiłek rozpoczyna zwyczaj dzielenia się święconką.
El desayuno
Stół Wielkanocny- Kujawy
Po niedzielnej porannej rezurekcji-procesji okrążającej kościół 3 razy z dzwonami i petardami, biesiadowaniu następował Wielkanocny Poniedziełek – drugi dzień świąt, czas psikusów- śmigus dyngus, poza polewaniem się wodą było smaganie wierzbowymi gałązkami. Wierzba symbolizuje Zmartwychwstanie, nieśmiertelność duszy. Oblana panna miała szanse na zamążpójście, dostanie pisanki oznaczało zainteresowanie. Dyngus oznaczał wykup. Chłopcy chodzili po domach i w zamian za śpiew-konopiejki domagali się pisanek, słodyczy itp. Chodzono też po wsi z kogutem-symbolem sił witalnych oraz święcono pola uprawne.
W Małopolsce świętuje się jeden dzień dłużej. We wtorek na kopcu Kraka odbywa się festyn Rękawka na pamiątkę zwyczaju bogatych mieszczan, którzy po Wielkiejnocy zrzucali ze szczytu kopca monety, słodycze. U stóp wzgórza zbierali je ubogie dzieci, studenci. Festyn przenosi w czasy średniowiecza, obejmuje inscenizacje historyczne, pokazy walk, rzemiosła, kiermasz rękodzieła. https://www.youtube.com/watch?v=OQg-bMAX70A
Festiwal Średniowieczny Rękawka
W San Carlos, Nikaragua
Dzień Zmartwychwstaniarozpoczyna tydzień Miłosierdzia ustalony przez Jana Pawła II zgodnie z objawieniem Św. Faustyny.
Wielkanoc dla Chrześcijan jest czasem zadumy nad Męką Jezusa Chrystusa, odnowienia wiary, oczyszczenia. W tym czasie szczególnie ważna jest spowiedź oraz Eucharystia, która uzdrawia, daje życie. Trudno sobie wyobrazić dzień Zmartwychwstania bez procesji rezurekcyjnej i Komunii, nigdy dotychczas nie były Kościoły puste w tym czasie przynajmniej w Polsce, jak będzie w tym roku? Oby Zły Duch nie oddalał od Sakramentów.
Ameryka Centralna
Wielki Post po hiszpańsku „Cuaresma” odnosi się do 40 dni(cuarenta) Jezusa na pustyni.
Miałam okazję spędzać okres Wielkiego Postu i Wielkiejnocy podczas podróży w Ameryce Centralnej, w Gwatemali oraz Nikaragui. W Kolumbii zaskoczyło mnie, że w środę Popielcową nie sypało się popiołu na głowę, tylko czyniono znak krzyża z sadzy na czole, pozostawiając na cały dzień. Tradycją są wielkie orszaki żałobne, które przybyły z Hiszpanii, wprowadzane przez Franciszkanów i Dominikanów. W Gwatemali odbywają się w każdą niedzielę Wielkiego Postu, Pokutnicy niosący potężną figurę Jesus de la Caida (upadek) wymieniają się, procesja maszeruje cały dzień w towarzystwie orkiestry.
W Nicaragui podobnie jak w Gwatemali mieszkańcy są bardzo religijni, pozdrawiają się słowami A Dios- Z Bogiem. Kraj ten jest po Hondurasie drugim najbiedniejszym krajem Ameryki Łacińskiej, bieda dotyka ponad 60 % społeczeństwa, więcej niż 70% prac tyczy się sektora nieformalnego z niskimi zarobkami bez ubezpieczenia. Jednakże w porównaniu z sąsiadującym Hondurasem o wysokim współczynniku, przestępczości, zabójstw jest stosunkowo bezpieczna (dla turystów). Od 2018 roku mieszkańcy cierpią z powodów dyktatury prezydenta, który w ciągu 11 lat podporządkował sobie wszystko, rozpoczęto protesty po ogłoszeniu podwyższania składek społecznych, manifesty tłumiono zbrojnie, do listopada ofiar śmiertelnych było 264.
Nikaragua cechuje się różnorodnością świąt, gorliwością religijną, skrzyżowaniem kultur ludności sprzed konkwisty hiszpańskiej i po niej. Organizowane są wielkie procesje z dużą dawką dramatyzmu, szczególnie wyróżnia się uniwersytecki León i Granada, miastach z bogatą architekturą kolonialną, dużą ilością kościołów w stylu neoklasycyzmu i baroku.
Las bebidas tradicionales al base de cacao, leche, maiz
jocote, la venta en el camino de la procesión
Sàbado de pasiòn
W sobotę pasyjną wystawia się figurę Jezusa w „huerto” zatytułowaną „ triunfo” po procesji oświetla się świeczkami. Sprzedawcy obwoźni korzystają z okazji zrzeszeń, sprzedają artykuły religijne, jedzenie, napoje tradycyjne, przeprowadza się też tańce folklorystyczne oraz inscenizacje związane z męką i Zmartwychwstaniem Jezusa.
Niedziela Palmowa w Comayagua, Honduras
Domingo de Ramos
W niedzielę palmową Kościół katolicki wspomina wjazd Jezusa do Jeruzalem na osiołku. Przechodzi się z figurą „Jesus del triunfo” w towarzystwie palm.
Lunes Santo
W Poniedziałek Święty modli się za dusze w czyśćcu. Idzie się długą procesją z patronem Nikaragui Señor de la Reseña w towarzystwie Matki Bożej Bolesnej, Józefa., Świętego Jana i innych.
W Leòn zaczęto procesje w 1867, gdy bakteria cholery niszczyła miasto, obiecano jako podziękowanie za ustąpienie epidemii procesje wieczyste. W tym dniu upamiętniany jest też Santo Benito de Palermo( Święty Benedykt Massari) zwany też Czarnym, gdyż pochodził z rodziny afrykańskich niewolników we Włoszech. Szczególnie upodobali sobie jego mieszkańcy Ameryki Łacińskiej, zwłaszcza Nikaragui. Wierni oddają hołd świętemu,dziękują za otrzymane łaski, idąc w białych tunikach symbolizujących światło, zamiatając drogę i oświetlając ją świecami. Niektórzy idą z zawiązanymi oczami, które symbolizują ślepą wiarę. Procesja jest kilkugodzinna, idzie w towarzystwie instrumentów dentych ulicami miasta. Wielu mieszkańców siada u progu swoich domostw, ozdabia dom, przygotowuje ołtarze, w tym żywe inscenizacje. Marszom towarzyszą też liczni handlarze z owocami (jak jocote-śliwiec purpurowy), przekąskami jak gallo pinto( ryż z fasolą ciemną), chichą-napojem z kukurydzy, różnego rodzaju przekąskami. Dźwięki orkiestry mieszkają się z modlitwami przez megafon i krzykami sprzedawców https://www.youtube.com/watch?v=sQjC0ID2neo
San Benito de Palermo, León, Nicaragua
Procesión w León, „pagando la promesa” con vestidos blancos, velas, escobas, ojos vendados
W tym czasie artyści sporządzają na ulicy od placu z katedrą do kościoła San Francisco liczne dywany ze scenami z Pisma z kolorowych trocin,traw,liści kwiatów które robią wrażenie. Również są sporządzane w Wielki Piątek w dzielnicy Sutiava (40-50 dywanów) i innych miejscowościach.
Las alfomras de acerrin
Los artistas pintando en León
Màrtes Santo-Wtorek
Dzień dedykowany jest spowiedziom. W katedrze w Leòn odbywa się koncert muzyki sakralnej, skąd wychodzi wzniosła procesja Świętego Piotra a wieczorem z kościoła San Felipe Apóstol de León wychodzi wizerunek Santo Cristo de las Ánimas (anima-dusza). Modli się za dusze w czyścu.
W Granadzie przeprowadza się drogę krzyżową wodną, rozpoczynającą się o 6 rano, stacje rozmieszcza się na 14 wyspach największego jeziora Cocibolca Ameryki Centralnej.
Dzień dedykowany krwi Chrystusa w León, w niektórych parafiach idzie się z figurą ukrzyżowanego.
W Nandaime – region Granady odbywa się emocjonujący bieg trasą procesji czwartkowej w w ciszy. Ok 15 min 40-50 mężczyzn, przebranych w białe tuniki, trzymającymi symbole męki i śmierci Jezusa,drabiny, gwoździe,lance, korony cierniowe.
Wieczorem w Diria i sąsiednich miejscowościach tworzy się ¨ogrody Pana¨ – „Huertos del Señor¨, są to ofiary z owoców, które sprzedaje się, a dochody są przekazywane dla Kościoła.
¨Huertos de Señor¨¨ Diria
Nandaime, la carrera
Jueves Santo
Czwartek rozpoczyna Triduum Paschalne,W Granadzie aktorzy przestawiają misterium męki Pańskiej. Upamiętnia się ostanią wieczerzę z apostołami, ustanowienie sakramentów, spowiedzi, kapłaństwa, Eucharystii. Podczas Mszy święci się oleje do namaszczania podczas chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich i namaszczenia chorych. Dzony milkną, przeprowadza się procesję w ciszy Najwiętszego Sakramentu z tabenakulum do “ciemnicy”, gdzie następuje adoracja oraz przenosi się hostie do przechowania na kolejne dni w “Sagrario”. W prawie wszystkich kościołach kraju wystawia się pomniki nawiązujące do modlitwy Chrystusa w ogrodzie oliwnym.
W czwartek i piątek w Masatepe tradycją jest „Judea”młodzież w maskach ok tysiąc osób, z łańcuchami, w kolorowych czapkach biegają po ulicach, szukając Judasza, by go pojmać, wlec przez ulicę i powiesić w parku centralnym.
¨Judea¨ Masatepe, Nicaragua
Viernes Santo-Piątek
W dzień męki Pańskiej,adoracji krzyża o 15 przeprowadza się Drogę Krzyżową “Via Crusis” oraz procesję “Santo Entierro”(Święty Pogrzeb) podczas której niesie się trumnę. Mieszkańcy solidnie się przygotowują, strojąc ulice,stacje drogi, wystawiając obrazy. Wyróżniają się przebrani za żółnierzy rzymskich.Wiele dzieci przebiera się za Jezusa, Maryję, aniołki, żołnierzy itp https://www.youtube.com/watch?v=o_9BDnK1b8A
¨Via Crusis¨ en Masatepe
Via Crusis en Masatepe
Jest wiele mitów, np. ryzykiem było iść do lasu o północy w piątek, bo można było spotkać Diabła.
Sàbado de Gloria – Sobota chwały
Przed liturgią odbywa się procesja Matki Bożej Bolesnej( Virgen Dolorosa) w towarzystwie Świętego Jana i Marii. Następnie odbywa się uroczysta wigilia paschalna, matka wszystkich wigilii. Liturgia jest dość długa. W tym czasie nocowałam w gospodarstwie organicznym w Masatepe nieco oddalonym i bym nie musiała wracać sama pewne przesympatyczne małżeństwo zaproponowało nocleg u siebie, okazało się, że prowadzili zakład pogrzebowy i w domu było wiele trumien…
Procesión de Dolorosa en Masatepe
Procesión de Dolorosa en Masatepe
Domingo de Resurección- Niedziela Zmartwychwstania
Przeprowadza się „Procesión de encuentro” bardzo uroczyste 2 procesje w towarzystwie orkiestry Chystusa Zmartwychswałego oraz Matki Bożej, które idą na spotkanie. Między dwoma grupami biegają dzieci przebrane za aniołki, głosząc Dobrą Nowinę. Jest to niezwykłe teatralne widowisko uliczne. Po spotkaniu złączone procesje kierują się do Kościoła, gdzie ma odbywać się główna Msza. Na północnym wybrzeżu karaibskim, w Waspàn rozpoczyna się celebrację od wizyty ze świeczkami na cmentarzu o 4 rano.
Podczas Wielkiego tygodnia od środy nie pracowano, sporządzało się kiedyś 12 dań na pamiątkę 12 apostołów, są to też dania Wielkiego Postu, mogą być:
sałatka z cebuli, pomidora, papryką z sardynkami i gotowanym maniokiem (yuca)
sopa de queso– zupa z serem, z culantro (przypomina smakiem i zapachem liście kolendry, ale mocniejsze), masą kukurydzianą, papryką, cebulą, jajkiem, może być też mięta i achiote-arnota(czerwony owoc drzewa powszechnego w Ameryce Cetralnej)
Viche de pescado -sycąca zupa z orzeczków ziemnych pieczonych następnie mielonych z maniokiem,cebulą, czosnkiem, choclos (kolbki kukurydzy), rybą. Mogą też być banany, papryka, mleko, przyprawy jak kolendra, oregano, kminek, aji-papryczka ostra, achiote(arnota produkująca czerwony barwnik-typowa przyprawa Ameryki Centralnej)
Almibar– różengo rodzaju owoce sezonowe jak papaja, jocote-śliwiec purpurowy, marañones(owoce nerkowcòw), mango, banany, kokosy, groseas (liściokwiat kwaśny) w syropie z dodatkim powszchenie rosnącego cynamonu i goździków
Arroz de leche – ryż z mlekiem z cynamonem z dodatkiem panela( stężony sok destylowany z trzciny cukrowej)
Chocolate– czekolada sporządzona od podstaw z zerwanego owocu, nasiona się suszy, następnie mieli młynkiem ręcznym, formując kulki. Później się je ściera i rozpuszcza w mleku
Pinol de iguana –mielona kukurydza z iguaną, przyprawianą cebulą, papryką, selerem, czosnkiem, liściem laurowym,kwaśną pomarańczą
Sopa marinera– zupa z przeróżnymi owocami morza
Menestra o ensalada de freijol– zupa lub sałatka z fasoli
Torta de yuca– ciasto z manioku
Arroz con Chacalines– ryż z krewetkami, mlekiem kokosowym, natką
Arroz de gaspar– ryż z cebulą, papryką, marchewką, selerem naciowym, kukurydzą
Od 2008 roku organizowane są konkursy potraw Wielkopostnych.
Konkurs potraw wielkopostnych
W Nicaragui większość domów nie ma pralki czy kuchenki gazowej. W poniższym przykładzie wszystko przygotowywuje się w naczyniach glinianych, gotuje na piecu ogrzewanym drewnem: https://www.youtube.com/watch?v=uNpudpGzfOk
Kostaryka Peninsula Osa górska ścieżka rowerowa/un bicipaseo por las montañas de Costa Rica,Peninsula Osa
Słonie w Tajlandii,Chiang Mai przywiązane na krótkim sznurku do palików z ograniczoną możliwością ruchów/Los elefantes en Tailandia, Chiang Mai, con las cortitas cuerdas, in limitado movimiento
Spotyka się osoby, które skrytykują dalekie wyjazdy ze względu na ” ślad węglowy”. Bywa, że te same osoby kupują towary w supermarkecie, przybyłe z daleka. Tymczasem podróżowanie niekoniecznie musi się wiązać z zanieczyszczaniem, zaśmiecaniem środowiska. Możemy podróżować z większą świadomością, bardziej odpowiedzialnie, ograniczać przeloty, nadmierny transport, odpady, przy okazji zrobić na miejscu coś dobrego dla środowiska i lokalnej ludności, chociażby kupując bezpośrednio od miejscowych producentów, a nie przez pośredników, sieciówki. Turystyka masowa, hedonistyczna, nastawiona jedynie na konsumpcję, egoistyczne przyjemności jest bardzo szkodliwa. Jednakże jeśli jest odpowiedzialna, z myślą o środowisku, kulturze, wsparciu miejscowej społeczności może być korzystna dla rozwoju danego miejsca. Dzięki zainteresowaniu obcokrajowców na przykład w wielu miejscach podjęto działania konserwacji przyrody, tradycji, kultury, tworząc parki narodowe, muzea itp. Często nieświadomi mieszkańcy danego terenu, nie mający dużej wiedzy o świecie nie doceniają tego, co mają. W jakim kierunku pójdą zależy od osób, z którymi będą mieli styczność.
Gospodarstwo w Kostaryce,owce, konie krowy mające dużą swobodę/La finca en Peninsula Osa,Costa Rica, las ovejas,vacas, caballos teniendo mucho espacio
Hay personas que critican los viajes lejanos debido a la „huella de carbono”. A veces, son las mismas personas que compran productos que llegan desde lejos, en un supermercado. Mientras tanto, viajar no necesariamente tiene que estar relacionado con la contaminación del medio ambiente. Podemos viajar con mayor conciencia, de manera más responsable, limitar los vuelos, el transporte excesivo, los desperdicios y aprovechando unas ocasiones hacer algo bueno por medio ambiente y la gente local, incluso comprar directamente de los productores locales al cambio de los intermediarios o las cadenas industriales. El turismo masivo, hedonista, centrado solo en el consumo, el placer egoísta es muy perjudicial. Sin embargo, si es responsable, teniendo en cuenta el medio ambiente y la cultura, el apoyo de la comunidad local puede ser beneficioso para el desarrollo del lugar. Gracias al interés de los extranjeros, por ejemplo, en muchos lugares, se llevaron a cabo actividades de conservación naturaleza, tradición y cultura, creando parques nacionales, museos, etc. A menudo los habitantes inconscientes de un área determinada que no saben mucho sobre el mundo, no aprecian lo que tienen. La dirección en la que irán dependerá de las personas que les toquen.
Les presento 19 consejos acerca de los viajes responsables.
1. Najlepiej ograniczać transport, zwłaszcza przeloty, które spalają ropę naftową, emitując zanieczyszczenia, dlatego też lepiej rezygnować z lotów krótkodystansowych (największa emisja przy starcie), w przypadku dalszych wyjazdów wolę jechać na dłuższy czas( w żadnym wypadku nie chciałabym lecieć za ocean na kilka dni, nadmierna marnacja energii ). Czasem nawet korzystniej wybrać pociąg niż samolot podliczając czas dojazdu na lotnisko, oczekiwania, kontroli bezpieczeństwa itp. Zamiast samochodu można wybrać transport publiczny, pociąg, rower. Nie tylko mniej się emituje zanieczyszczeń, ale też podróż jest ciekawsza, pełniejsza wrażeń, rowerem i spacerem można się dostać w więcej miejsc, niedostępnych dla samochodu.
Wycieczka rowerowa przez Toskanię/Una excursión en bici por Toscania
Atravesando Polonia en bici
1. Lo mejor limitar el transporte, especialmente los vuelos que queman petróleo y emiten contaminación, por eso es mejor abandonar los vuelos de corta distancia (la emisión más alta al despegar) en el caso de los viajes lejanos prefiero viajar por mucho tiempo (en ningún caso me gustaría ir al otro lado del oceano por unos días, es un desperdicio excesivo de energía). A veces es incluso mejor elegir un tren que un avión contando la hora de llegada al aeropuerto, los tiempos de espera, los controles de seguridad, etc. En lugar de un coche, se puede elegir el transporte público, el tren, una bicicleta. No solo se contamina menos, sino que también el viaje es más interesante, lleno de experiencias, en bicicleta y caminando puedes llegar a más lugares inaccesibles para el automóvil.
2. Ograniczajmy produkcję śmieci, które nas zasypują, a masowa, nieodpowiedzialna turystyka przyczynia się w dużym stopniu do zaśmiecania zwłaszcza biedniejszych krajów, gdzie plastik ląduje w lesie, w rzece, w oceanie albo jest spalany na powietrzu. Używajmy wielorazowych torebek materiałowych, pojemników, kupujmy na wagę. W niektórych krajach np. w Kenii w 2017r. wprowadzono karę grzywny lub więzienia za wytwarzanie, używanie torebek plastikowych. Starajmy się ograniczać zakup opakowań ropopochodnych, butelek…Można nosić bidon, termos, szukać źródełek wody pitnej( zwłaszcza w górach można je spotkać) pytajmy, czy w danym miejscu woda jest pitna (np. na lotniskach jest, można sobie nalać w bidon, który przy kontroli bezpieczeństwa nie zabierają) można filtrować węglem drzewnym aktywnym. Szukajmy warzyw i owoców bogatych w wartości odżywcze, minerały, witaminy, antyoksydanty, które również zawierają w sobie bardzo dużo wody np. arbuz, ogórek, pomidor…składają się z wody więcej niż 90% dodatkowo np. pomidory są bogatym źródłem potasu i magnezu, więc doskonale nawadniają i uzupełniają elektrolity po wysiłku fizycznym, nie potrzebne są sztuczne napoje izotoniczne również w butelkach plastikowych! Ja często w sezonie wegetacyjnym na wyprawy zabieram ze sobą pomidory organiczne z własnej uprawy zamiast butelek.
Uprawy organiczne w Antigua,Guatemala/los cultivos organicos en Antigua
Nie wystarczy, że nie zaśmiecamy rzek, jezior, lasów i wrzucimy odpadki do kosza i nie obchodzi nas, co z tym potem się będzie działo, może jakiś ptak wyciągnie opakowanie plastikowe i przeniesie…małe jest prawdopodobieństwo, że odpady zostaną poddane przetworzeniu, najczęściej lądują na wysypiskach, w spalarniach, w wielu miejscach są palone na wolnym powietrzu, emitując szkodliwe, rakotwórcze dioksyny. Zaledwie w przeciągu 50 lat świat uległ poważnemu zaśmieceniu, odpady ropopochodne spotyka się wszędzie: wzdłuż dróg, na brzegach rzek, jezior, mórz, w parkach, lasach, w wysokich partiach gór, nawet na obszarach chronionych, terenach dziewiczych, gdzie nie było wcześniej żadnej działalności człowieka. 10-12 milionów ton plastiku wpada do morza rocznie ( prądy morskie tworzą wielkie plamy śmieci). Światowa produkcja ok. 335mln ton(dane z 2017r https://www.plasticseurope.org/) wzrasta aż 4% rocznie, wzrost konsumpcji przewyższa wzrost populacji, co jest zatrważające.
Wysypiska przy drogach w Panamie, Almirante, Bocas del Toro w 2013, zostały usunięte przed Światowymi Dniami Młodzieży w 2019r/Los basureros a lo largo de las calles en Panama, Almirante, Bocas del Toro fueron quitados antes de Jornada Mundial de Juventud en 2019
2.Reduzcamos la producción de basura que nos rodea. El turismo masivo e irresponsable contribuye significativamente a la contaminación, especialmente en los países más pobres, donde los desechos plásticas llegan a los bosques, a los ríos, al mar o se queman al aire libre. Usemos bolsas reutilizables de material, contenedores, compremos al granel. En algunos países, por ejemplo en Kenia en 2017 se impuso una multa o una pena de prisión por la fabricación y el uso de bolsas de plástico. Intentemos limitar la compra de los productos con envoltorios derivados de petroleo, botellas … Se puede llevar un bidón, un termo, buscar unos fuentes de agua potable (especialmente en las montañas se puede encontrarlas), preguntemos si hay agua potable en un lugar determinado (por ejemplo en los aeropuertos, despues pasar el control de seguridad que no quita unos bidónes vacios). Se puede filtrar con carbón activado, busquemos verduras y frutas ricas en valores nutricionales, minerales, vitaminas, antioxidantes, que también contengan mucha agua, por ejemplo, sandía, pepino, tomate … consisten en agua de más de 90 % adicionalmente por ejemplo los tomates son una rica fuente de potasio y magnesio, por lo que se hidratan perfectamente y reponen los electrolitos después del esfuerzo fisico. ¡No se necesitan bebidas isotónicas artificiales en botellas de plástico! A menudo el el periodo vegetativo tomo tomates orgánicos de mi propio cultivo para los viajes en lugar de botellas.
No es suficiente que no arrojemos basura en ríos, lagos, bosques y tiremos los desechos a un cubo de basura y no nos importa lo que sucederá después, tal vez algún pájaro saque el empaque de plástico y lo lleve dondequiera … es poco probable que los desechos se reciclen,en la mayoría de los casos aterricen en vertederos, incineradores, en muchos lugares se queman al aire libre, emitiendo dioxinas cancerígenas nocivas. Solo en 50 años el mundo fue gravemente ensuciado, los derivados de petroleo se encuentran en todas partes: a lo largo de las carreteras, a las orillas de ríos,los lagos,los mares, en los parques,los bosques, en las cordilleras, incluso en las áreas protegidas, áreas vírgenes, donde no había actividades humanas. De 10 a 12 millones de toneladas de plástico caen al mar cada año (las corrientes marinas crean enormes manchas de basura). La producción mundial de aproximadamente 335 millones de toneladas (datos de 2017 https://www.plasticseurope.org/) aumenta hasta en un 4% por año, el aumento en el consumo supera el aumento de la población, lo cual es alarmante.
Zbieranie śmieci z plaży w Panamie przez woluntariusz ŚDM 2019/Recogiendo la basura de la playa por los voluntarios de JMJ en Panama 2019
Butelki po pestycydach znalecione w Parku Narodowym Volcan Baru w Panamie/Las botellas de pesticidas encontradas en el parque nacional Volcan Baru
3. Warto wziąć ze sobą coś na drogędo jedzenia np. kanapki, jakiś owoc, by na szybko nie być zmuszonym z konieczności kupić coś ze sklepu w opakowaniu, które zaraz wyląduje w śmieciach.
3. Vale la pena llevar algo consigo para comer, por ejemplo unos bocadillos, una fruta, para no tener que comprar basura en la tienda en el camino.
4. Rezygnujmy z jednorazówek, nośmy własne torby, kubek i sztućce.. Kubki wydające się z pozoru papierowe są wyścielane polietylenem, najlepiej z nich rezygnować, pijmy kawę, herbatę na miejscu lub nalewajmy w termos, prośmy o szkło, porcelanę lub nalanie we własny…a gdy nie mamy, to chociaż bez tej przykrywki plastikowej, która nagrzewając się jest rakotwórcza. Z rurek do napojów można rezygnować całkowicie, albo nosić własną rurkę, metalową. Trzeba pamiętać poinformować sprzedawcę wcześniej, by nie dostać niepotrzebnej rurki, torebki czy kubka. Często lokalni dziwili się odmowie jednorazówki, nie rozumieli, ale też czasem spotykałam się z uznaniem, miłym słowem. Rozmawiajmy, dawajmy dobry przykład innym w drodze. Zbierajmy śmieci z parków, nawet, gdy nie są nasze.
4. Renunciemos los desechables, llevemos nuestras propias bolsas, tazas y cubiertos … Los vasos que parecen de papel están forrados con polietileno, es mejor dejarlos, tomemos café, té sin llevarlo fuera del local, pida vidrio, porcelana o vierta en el suyo,en termo … y si no lo tiene, al menos sin la tapa de plástico la que por calentarse es cancerígena.. Se puede renunciar las pajitas totalmente o llevar su propia de metal. Hay que informar el vendedor antes para no recibir nodeseable pajita, una bolsa o vaso. A menudo, la gente local se sorprendia por negar el uso de uno desechable, no lo entendian, pero a veces también me encontré con el reconocimiento, una buena palabra. Hablemos, demos un buen ejemplo para otros en el camino. Recojamos la basura de los parques, incluso cuando no es nuestra.
Napoje ze świeżych owoców z rurkami metalowymi w Carenero, Panama/Los batidos con las pajitas de metal, isla Carenero, Panama
5. Nie bójmy się zwracać uwagę ludziom, gdy widzimy niewłaściwe zachowania,wyrzucanie odpadków nieorganicznych przez okno autobusu, samochodu. Różnie ludzie zwrócenie uwagi przyjmują, niektórzy ze spokojem, inni się oburzają, ale nie powinno się przyzwalać na złe zachowanie. Gdy w Boliwii w trasie zwróciłam uwagę eleganckiej pani, by nie wyrzucała śmieci za okno samochodu mocno się zdenerwowała, jak to osoba z zagranicy ma czelność mówić jej, czego nie może robić we własnym kraju…obok grzecznie siedział inny pasażer, ojciec z chłopcem, który wszystkie odpadki zachował przy sobie.
5. No tengamos miedo de prestar atención a las personas cuando vemos un comportamiento inapropiado, arrojando los desperdicios no organicos por la ventana de un autobús, un coche.. Las personas reaccionan de diferentes maneras prestandoles atención, algunos lo reciben con calma, otros se enojan, pero no se debe permitir el mal comportamiento. Cuando en Bolivia, en el camino, noté que una señora elegante tiraba basura por la ventana del coche y le regañè, luego se puso muy enfadada porque una extranjera se habia atrevido decirle lo que ella no podia hacer en su propio país … Al lado estaba sentado otro pasajero con su hijo muy tranquilo quien mantuvo todos los desperdicios consigo.
6. Wspierajmy regionalnych rzemieślników, producentów, uliczne bazaryzamiast supermarkety, globalne sieciówki, które często negatywnie wpływają na kulturę i środowisko. Starajmy się ograniczać zakup żywności przetworzonej w opakowaniach plastikowych. Wybierajmy produkty luzem, na wagę, specjalności regionalne, warzywa i owoce SEZONOWE, warto próbować różnorodnych owoców miejscowych. Przykładowo w Polsce czy jest konieczne jeść pomidory, paprykę i świeże ogórki cały rok, w dodatku w okresie zimowym bez żadnego smaku i wartości? Otóż nie jest, ja korzystam z przecierów pomidorowych, papryki konserwowej, ogórków kiszonych, kapusty kiszonej i licznych innych różnego rodzaju przetworów z piwniczki, zrobionych w sezonie w własnych upraw bez pestycydów. Dłużej w chłodzie mogą poleżeć różnego rodzaju warzywa korzeniowe jak marchewki, ziemniaki, buraki a także jabłka, gruszki, dyniowate z grubszą skórką czy kapusta. Są też suszone owoce, orzechy, ziarna, kasze. Kiszonki są bogate w witaminy w tym też witamina C i nie są potrzebne sztuczne suplementy celem wzmocnienia odporności. Ponieważ zimy są w ostatnich latach cieplejsze, to wiele warzyw utrzymuje się nawet bez ogrzewania w szklarni np. jarmuż i inne kapustne, selery, pory, brukselka, pietruszka, pod przykryciem nawet sałata czy szpinak, ale nie pomidory, bardziej wrażliwe na wilgoć i chłód! Poza sezonem przychodzą z daleka np. z Hiszpanii, gdzie potrzebują ogromnych nakładów energii: ogrzewanie, podlewanie, przechowywanie później w chłodniach, transport, w dodatku są mocno pryskane chemikaliami, a do pracy wykorzystywana jest tania siła robocza.
Targ uliczny w Masatepe, Nicaragua/El mercado callejero en Masatepe
El mercado en Guatemala/Targ w Gwatemali bogaty w różnorodne owoce, na planie zapote-sączyniec
6. Apoyemos los artesanos productores regionales, mercados callejeros en lugar de los supermercados, los grandes centros comerciales globales que a menudo tienen un impacto negativo en la cultura y el medio ambiente. Intentemos limitar la compra de los alimentos procesados en los envoltorios plásticos. Es mejor elegir los productos sueltos, al granel,una especialidades regionales, verduras y frutas de temporada, vale la pena probar la riqueza de las frutas locales. Por ejemplo, en Polonia, ¿es necesario comer tomates, pimientos y pepinos frescos durante todo el año, además, durante el invierno, sin ningún sabor y beneficios? Pues no lo es, yo uso unas salsas de tomate, pimientos en los jarros, pepinos, repollo fermentado y muchas otras provisiones del sótano, hechos en la temporada de mis propios cultivos sin pesticidas. Varios tipos de tubérculos como zanahorias, papas, remolachas y tambièn manzanas, peras, calabazas con piel más gruesa o repollo pueden permanecer en el frío màs tiempo. También hay frutas secas, nueces, granos y cereales. Los forrajes fermentados son ricos en vitaminas, incluida la vitamina C y no se necesitan suplementos artificiales para fortalecer la inmunidad. Dado que los inviernos han sido más cálidos en los últimos años, muchas verduras permanecen incluso sin calefaciòn en el invernadero, por ejemplo col rizada y otras brasicas, apio, puerros, coles de Bruselas, perejil, incluso lechugas o espinacas… pero no tomates que son más sensibles a la humedad y al frío. En la temporada baja provienen de lejos, por ejemplo, de España, donde necesitan grandes cantidades de energía: la calefacción, el riego, el almacenamiento en cámaras frigoríficas, el transporte, además están fuertemente rociados con productos químicos y se utiliza el mano de obra barata.
Las frutas y verduras de mi huerta
Las provisiones en sótano, tercera parte
7. Gdy jest dostęp do kuchni ( wiele hotelów ma), korzystaj, by gotować samemu! Próbujmy też lokalnej gastronomii, odkrywając, doceniając miejscową kulturę. Gdy nie zdołamy zjeść danej porcji, nie marnujmy, nie zostawiajmy, poprośmy o możliwość zapakowania(oczywiście we własny, wielorazowy pojemnik).
Kuchnia tajska/ la cocina tailandesa
Wybierając składniki na gotowanie potraw tajskich na targu
7. Cuando haya un acceso a la cocina (muchos hosteles la tienen) ¡úsala para cocinar!Probemos también la gastronomía local, descubriendo y apreciando la cultura local. Si no logramos comer una porción determinada, no la desperdiciemos, no la dejemos, solicitemos la posibilidad de empacar (por supuesto, en nuestro propio recipiente reutilizable).
Cocinando juntos en Toscania en ua casa alquilada(bicipaseo 17 personas) Gotowanie w wynajętym domu w Toscanii, podczas wycieczki rowerowej, 17 osobowej
Gastronomia local al mercado en Guatemala/ Gastronomia lokalna na targu w Gwatemali
8. Wybierając agroturystykę, można liczyć na żywność z gospodarstwa, zwracajmy uwagę na segregację odpadów, zapytajmy o możliwość kompostu, jeśli dom ma ogród.
8. Al elegir el turismo rural, puede contar con los alimentos de la granja, prestemos atención a la segregación de los residuos, preguntemos sobre una posibilidad del compostaje, si la casa tiene un jardín.
Agroturismo en Woźnawieś/Polonia
Posadas en Nicaragua, rio San Juan, Bocas de Sabalo
9. Kupujmy pamiątki bezpośrednio od lokalnych producentów,wytwarzane na miejscu, najlepiej to co, nam się rzeczywiście przyda i z naturalnych,nieplastikowych materiałów np. glina, porcelana, szkło, włókna roślinne,kamienie itp.
9. Compremos los recuerdos directamente de los productores locales, producidos en el sitio, preferiblemente lo que realmente necesitamos y de los materiales naturales al cambio de los plásticos, por ejemplo la arcilla, la porcelana, el vidrio, las fibras vegetales, las piedras, etc.
Lublin – los artesanos polacos, bielorusos, lituanos, ucranianos, slovacos, hungaros ect durante el evento en agosto cual se organiza desde los tiempos medievales „Jarmark Jagieloński” -La feria Yaguiellona”
El gran mercado artesano en Chicicastenango, Guatemala/ Wielki targ rękodzieła w Gwatemali
10. W wielu miejscach tradycją jest targowanie się, ale nie przesadzajmy, jeśli cena jest poniżej wartości produktu/usługi zapłaćmy z nadwyżką, doceniając pracę osoby, która być może żyje w skrajnej biedzie.
10. En muchos lugares el regateo es una tradición, pero no exageremos, si el precio está por debajo del valor del producto o servicio, paguemos en exceso, apreciando el trabajo de una persona que puede estar viviendo en la pobreza extrema.
11. Uważajmy na proszące dzieci o pieniądze np. w Kambodży, mogą być narzędziami, wykorzystywanymi przez grupy przestępcze.
11. Tengamos cuidado con los niños que piden dinero, por ejemplo, en Camboya pueden ser unas herramientas utilizadas por los grupos criminales.
Pieniądze zbierane przez dzieci i żebraków w Kambodży/El dinero recogido por los niños y mendigos en Camboya
12. Wybierajmy świadomie miejsca noclegowe, najlepiej u lokalnych, którzy dzięki naszemu wsparciu mogą utrzymać rodzinę. W hotelach zgłaszajmy brak chęci prania pościeli i ręczników codziennie(ogromna ilość detergentów często trafia do rzek). Gdy dostaniemy zestawy kosmetyków hotelowych, zużywajmy do końca, weźmy ze sobą lub najlepiej wcale nie bierzmy, używając własne np mydło,szmpon w kostce a nie butelce plastikowej.
12. Elijamos conscientemente un alojamiento, preferiblemente con los propietarios locales quienes, gracias a nuestro apoyo, puedan mantener a su familia. En los hoteles, informamos que no se necesita lavar la ropa de cama y las toallas todos los días (una gran cantidad de los detergentes cuales a menudo terminan en los ríos). Cuando obtenemos los cosméticos en hoteles, los usemos hasta el final, los llevamos con nosotros o lo mejor no los tomamos en absoluto usando propios por ejemplo el jabón en pastilla y asi redicumos la basura tambièn.
Gospodarstwo permakulturowe w Salwadorze, nieopodal Santa Ana/una finca organica cerca de Santa Ana en Salvador
Gospodarstwo z uprawami storczyków i aloesu, tygodniowy wolontariat z lekcjami ekologii i kultury polskiej w pobliskiej szkole Jordan,Pereira, Kolumbia/Una finca con los cultivos de las orquideas y sabilas, un voluntariado con las charlas de ecologia y cultura polaca en la escuela rural cercana, Jorda, Pereira, Colombia
13. Gdy opuszczamy lokum, odłączajmy wszystko od prądu( w mieszkaniu, gdy nikt nie korzysta modem również wyłączam, pobierający duże ilości energii).
13. Cuando salimos del apartamento, desconectemos todo de la fuente de energia (cuando nadie usa el módem en el apartamento, también lo apago, lo que consume grandes cantidades de energía).
14. Oszczędzajmy zasoby przyrodnicze, wodę…Czy jest konieczne prysznicować się pół godziny?
14. Ahorremos recursos naturales,el agua … ¿Es necesario ducharse durante media hora?
15. Zwracajmy uwagę na skład kosmetyków, chemiczne składniki są toksycznie zarówno dla środowiska jak dla nas samych. Szukajmy naturalnych alternatyw.Przed słońcem można się smarować olejkiem z pestek malin. Osoby nadwrażliwe mogą ograniczać naświetlanie, chodzić z parasolem. Kremy z filtrem wcale nie są skuteczne, a zawierają toksyczne substancje, które wchłania skóra. Olejek z Citronella odstrasza komary i inne owady. Aloes pomaga po kąpieli słonecznej, w przypadku podrażnień, ukąszeń, regeneruje skórę, również przeciwdziała ukąszeniom… Ponieważ kremy z filtrem słonecznym szkodzą rafom koralowym, już zaczyna się wprowadzać zaostrzenia.
Uprawa aloesu w gospodarstwie w Kostaryce/Los cultivos de sabila en la finca de Costa Rica, lo que aplicaba frecuentamente
15. Prestemos atención al contenido de los cosméticos, los ingredientes químicos son tóxicos tanto para el medio ambiente como para nosotros mismos. Busquemos alternativas naturales. Para la protecciòn solar se puede aplicar aceite de semilla de frambuesa. Las personas más vulnerables pueden limitar la exposiciòn solar, andar con paragua. Los cremas con filtros no son tan eficaces, mientras la piel absorbe varias sustancias toxicas. El aceite de Citronella repela los mosquitos y otros insectos. La sàbila (Aloe Vera) después de tomar el sol en caso de la irritación, las picadura, regenera la piel y también previene las picaduras … Debido a que las cremas antisolares dañan los arrecifes de coral, ya se está itroduciendo los agravamientos de leyes en cuanto de los usos de esos cremas.
16. Podróżujmy poza sezonem, tym sposobem unikamy tłumów i rozładowujemy natężenie turystyczne, przyczyniamy się do zatrudnienia nie tylko przez kilka miesięcy.
16. Viajemos fuera de la temporada,de este modo evitamos las multitudes y descargamos el tráfico turístico, contribuimos al empleo no solo durante unos meses.
17. Szukajmy atrakcji turystycznych mniej obleganych i przyjaznych środowisku przyrodniczemu a nie tylko najpopularniejszych, tym samym możemy wesprzeć miejsce, gdzie mniej osób dociera.
17. Busquemos las atracciones turísticas menos concurridas, respetuosas con el medio ambiente, no solo las más populares, por lo que podemos apoyar un lugar al que llegan menos personas.
Gospodarstwo w Panamie, na wyspie Bastimento, Bocas del Toro/Una finca en Panama,isla Bastimento
owoc męczennicy miękiej w gospodarstwie organicznym w Caqueza, Kolumbia/La fruta de curuba en la finca organica en Caqueza, Colombia
18. Nauczmy się chociaż paru zwrotów w języku mieszkańców.Szanujmy,interesujmy się regionalną kulturą. Myślmy zarówno o ochronie bioróżnorodności jak też różnorodności kulturowej i językowej! Nie narzekajmy, gdy rdzenni mieszkańcy nie mówią po angielsku. Nie każdy musi chcieć i lubić ten język.
18. Aprendamos al menos algunas frases en el idioma de los habitantes. Respetemos, estemos interesados en la cultura regional. ¡Pensemos en proteger la biodiversidad, así como la diversidad cultural y lingüística! No nos quejemos cuando los nativos no hablan inglés. No todos tienen que querer y gustar este idioma.
19. W przypadku dłuższych podróży można poszukać możliwości wolontariatów . Jednakże trzeba być uważnym w tej kwestii również. Są organizacje ze Stanów, Australii, które kręcą biznes, czerpią ogromne zyski z wolontariuszy, każąc sobie słono płacić za pobyt, często nawet większość tych pieniędzy nie idzie dla lokalnych tylko dla administracji organizacji. Dodatkowo wolontariusz bywa dużym obciążeniem, traktowany jest jak turysta, płacący za pobyt, pomoc jest ułudą. Czasem można bardziej zaszkodzić niż pomoc np. w krajach azjatyckich wolontariaty zaczęły przyczyniać się do większej liczby sierocińców. Zdarza się, że nieuczciwi kierownicy placówek, wyczuwając możliwość zarobku namawiają rodziców do oddania dziecka do sierocińca. Najlepiej jest szukać osób, którzy naprawdę potrzebują pomocy bezpośrednio, lokalnie. Ja wolontariaty robiłam w stacjach biologicznych, parkach narodowych, szkołach, przeprowadzając prelekcje na temat świadomości ekologicznej; gospodarstwach organicznych.
Gospodarstwo agroleśne 20ha, gdzie Kanadyjczycy posadili 12 tys drzew 300 gatunków zagrożonych wyginięciem, endemicznych, odnawiając las; na planie wyciskarka soków i jadalnia na powietrzu/Una finca agroforestal 20 ha donde unos canadienses plantaron 12 miles àrboles, 200 especies en peligro de extinciòn, endemicas, renovando el bosque, creando una habitat; en la foto una exprimidora de los jugos y el comedor al aire libre
mango i owoce nerkowca prosto z krzaka, bez chemii w Masatepe,Nicaragua/Mango y marañon directamente del àrbol sin ningunos quimicos, Masatepe, Nicaragua
Płaci się tu opłatę administracyjną, chcąc mieś dostęp do bazy miejsc na jakiś czas, ale opłata ta nie jest aż taka wysoka. Niektórzy mogą to skrytykować, mówiąc, że to „wykorzystywania taniej siły roboczej” „niewolnictwo”. Tymczasem wszystko jest dobrowolne,umowne pomaga się 4-5godzin dziennie 5 dni w tygodniu w zamian za zakwaterowanie, czasem też na gospodarstwach z uprawami może być jedzenie. Sama też przyjmowałam wolontariuszy u siebie w ogrodzie, więc byłam po dwóch stronach. Wiem, że z wolontariuszami bywa różnie, czasem więcej jest przy nich chodzenia niż rzeczywistej pomocy, często są to osoby bez żadnych doświadczeń, które nigdy w polu, ogrodzie nie pracowały. Czasem nawet nie są tematem tak naprawdę zainteresowani, tylko szukali możliwości zaczepienia, by koszty pobytu zmniejszyć.
Praca w ogrodzie/el trabajo en la huerta
Lekcje ekologii dla dzieci w Nikaragui/Unas charlas ecologicas para los niños en Nicaragua
Może macie jeszcze inne wskazówki świadomego, etycznego, ekologicznego podróżowania?
19. Para los viajes más largos, se puede buscar unas oportunidades del voluntariado. Sin embargo, también se debes tener cuidado con este asunto. Hay varias organizaciones de los Estados Unidos y Australia que hacen unos negocios obteniendo enormes ganancias de los voluntarios, mandandoles pagar un alto precio por sus estadías, a menudo incluso la mayor parte de este dinero no se destina únicamente a la administración local. Además, un voluntario puede ser una carga, es tratado como un turista que paga la estadía, la ayuda es un engaño. A veces se puede hacer más daño que ayudar, por ejemplo, en países asiáticos, el voluntariado ha comenzado a contribuir a más huérfanos. Ocurre que los administradores deshonestos de los orfanatos al percibir la posibilidad de ganar dinero, convencen a los padres de que entreguen su niño a un orfanato. Es mejor buscar personas que realmente necesiten ayuda directa, local. Fui voluntaria en las estaciones biológicas, los parques nacionales, las escuelas, dando conferencias sobre la conciencia ambiental;las granjas orgánicas. Recomiendo unos sitios:
Se paga una tasa administrativa aquí, queriendo tener acceso a la base de datos de lugares por algún tiempo, pero esa tasa no es tan alta. Algunos pueden criticarlo, diciendo que se está „usando mano de obra barata” y es una „esclavitud”. Mientras tanto, todo es voluntad propia,un acuerdo, de 4 a 5 horas al día, 5 días a la semana a cambio de alojamiento, a veces también se puede tener la comida en las fincas. Yo también recibi unos voluntarios en mi jardín, así que estaba de dos lados. Sé que son diferentes voluntarios, a veces hay que más cuidarles que se recibe una ayuda real al cambio, a menudo son personas sin experiencias que nunca han trabajado en el campo o en el jardín. A veces ni siquiera están realmente interesados, solo buscan una forma de reducir sus gastos, por lo que no se paga alojamiento e incluso en casos de las fincas puede ser comida.
Renowacja stacji ornitologicznej w Tarifie, Hiszpania
Estación biologica en parque Lagunas del Tigre-Guatemala/Stacja biologiczna w parku narodowym w Gwatemali
¿Quizás tenga otros consejos para viajes conscientes, éticos y ecológicos?
En Polonia tradicionalmente se celebra Navidad hasta 2 de Febrero, dejando las decoraciones y cantando los villancicos. Este es un festivo más popular, iniciado en el siglo IV, actualmente celebrado en casi todo el mundo, es un tiempo especial relacionado con numerosas tradiciones. Sin embargo fue bastante comercializado y para muchas personas se convierte en un festivo de las compras sin espiritualidad. Las tiendas experimentan una invasión desde los principios de diciembre. Se decora las calles, las casas,las tiendas,se hace mas grandes compras fomentando el comercio, produciendo las cantidades excesivas de basura y desperdiciando los alimentos. El consumo desmesurado, el desperdicio, la codicia, la falta de reflexión, el pensamiento sobre las futuras generacionales son incluso contrarios de la idea de la Navidad. Muchos no saben o se olvidan lo que realmente se celebra.
Tradiciones en Polonia
La Navidad antecede el Adviento (Latin „Adventus” – La venida ). En este alegre tiempo de la preparación, vigilia en las iglesias a las 6:00 de la mañana se celebra las roratas (en Latin Rorate coeli „Desciende el Rocio, cielos”) es una misa de venerar la Virgen María, está asociada con el simbolo de la luz. Los faroles y las velas llevadas por los fieles iluminan la oscuridad. Una parte de las preparaciones espirituales constituye un retiro de 3 días con la confesión. En cambio en las casas se realiza una limpieza detalladajunto con lavar las ventanas (obligatorio antes de Pascua, pero antes de Navidad también cuando no hace mucho frío), lo que no observé durante la Navidad en Inglaterra, España o América Latina.
Nochebuena en Polonia se llama ¨Wigilia¨ como ¨Vigilia¨24 de diciembre, la visperadel festivo, para los cristianos lo más importante es la Vigilia Pascual antes del Día de la Resurrección, pero el nombre se asoció permanentemente con la cena antes de Navidad, aunque en otras partes de Polonia la noche también se llamó ¨postnik¨(post-ayuno), ¨Boży obiad¨( Divino almuerzo) o „Kutia” en el Este. Esta cena es la más solemne del año, por lo que las familias tardan en prepararse. El significado simbólico es muy rico. En este día, recordamos a los primeros padres: Adam y Ewa, queienes tienen la onomástica. Como parte de la renovación de la creación, María se llama „nueva Eva” madre de Dios, y Jesús es „el nuevo Adán” que quita el pecado y trae la salvación.
La Biblia dice que en el momento del nacimiento la estrella brillaba encima del establo, por lo que es habitual sentarse a la mesa con la aparición de la primera estrella en el cielo. Estosucede bastante temprano alrededor del 17:00 debido a un corto día en diciembre. Varias costumbres están asociadas con la víspera de Navidad.
En este día, uno debe perdonar las ofensas (habitualmente siempre he tenido una pelea en el hogar, luego la reconciliación) y desear a los demás todo lo mejor. Es bueno levantarse temprano y lavarse en agua fría para mantenerse en forma el próximo año. Se creía que igual como sería la Nochebuena similar serà todo el año. En el campo, los hombres iban a pescar, las mujeres preparaban la comida.
Varsovia en 2010, desde hace años casi ya no se ve nieve aqui
Se adornaba las viviendas con el heno, la paja, las gavillas de cereales, tanto en las casas de los campesinos como en las mansiones magnates, lo que recordaba las abundancias y también aseguraba las cosechas el próximo año. Hasta ahora la costumbre de poner heno debajo de un mantel se ha mantenido como una señal de que Jesús nació en un establo, aunque esta práctica ya no se sigue en todos los hogares como antes y es solo simbólico, antes incluso se depositaban grandes cantidades de heno en el piso. En el sur de Polonia, también se ponían sobre la mesa cereales, amapolas, guisantes y lentejas. Por la preocupaciòn de los cultivos futuros antiguamente se ponía debajo de la mesa unas herramientas como una guadaña o un arado para ahuyentar las posibles plagas de los cultivos.
En la mesa se coloca màs hermoso mantel blanco y las velitas que simbolizan la luz de Cristo, la espera, el alumbrado de las tinieblas.
¨Choinka¨un abeto o pino – el árbol de Navidad actualmente es la reina entre las decoraciones navideñas, es una costumbre joven y nueva, tomada de los evangélicos alemanes, dónde esta costumbre existió desde el siglo XV, llegó a Polonia en el siglo XIX. Anteriormente, en las casas polacas, la decoración era una „podłaźniczka” también llamada „jutka”(lee: yutka), „Boże drzewko” – „árbol de Dios „o” wiecha”(lee: wieja). También era una conífera de hoja perenne, la punta, una rama de un abeto o pino colgado debajo del techo. Igual que „Choinka”(leyendo joinka), es un símbolo de vida, renacimiento y el árbol del paraíso del reconocimiento del bien y del mal. Se adornaba con las manzanas, nueces, galletas y varios adornos hechos a mano de paja y papel. Se rezaba debajo de la rama decorada, colgada por el anfitrión. Desde los años 20 del siglo XX, las¨podłaźniczki” finalmente se quedaron eliminadas por „choinki”(lee joinki)- los árboles de Navidad. Igualmente estaban decoradas con manzanas que se refieren al árbol del mensaje del bien y del mal y del fruto del paraíso; las cadenas simbolizan los lazos familiares; las campanas evocan buenas noticias, las nueces plateadas simbolizan la prosperidad y la fuerza, los ángeles protegen, cuidan a la familia; las luces y lámparas protegen contra los poderes del mal, simbolizan la luz de Cristo. La punta generalmente se adorna con una estrella que se refiere a la Estrella de Belén, un ángel o una espiga de vidrio / plástico. Se creía que la punta del árbol de Navidad ayuda a los familiares a regresar a casa desde lejos. Actualmente, la decoración principal son unas bolas de vidrio o plástico llamadas „bombki”, Polonia sobresale en la producción.
Desafortunadamente, las decoraciones artesanales han desplazado en gran medida los plásticos industriales, aunque algunos vuelven a los ornatos hechos a mano, pero este es un nicho. Es una buena práctica animar a los niños a hacer los adornos ellos mismos, promoviendo el reciclaje. Para mí, las mismas decoraciones se han utilizado durante 20-30 años, incluidas algunas, por ejemplo, bailarinas, hace mucho tiempo hechas por mi abuela con numerosas habilidades manuales. El árbol de Navidad está asociado con la costumbre de dar regalos,cuales se deja debajo.
En la cena de Nochebuena se reunía toda la familia también mas lejana: los abuelos, tíos, primos… Desafortunadamente progresa la tendencia ahora a celebrar la Nochebuena en un grupo más pequeño, lo que significa que los lazos familiares están desapareciendo.
Se deja una cubierta libre para un invitado inesperado o como recuerdo de una persona que falleció.
Antiguamente, el advientotenía el cáracter de ayuno y todavía sigue la tradición de preparar para la víspera los platos sin carne aunque son muy abundantes y no tan fácilmente digeribles. En los hogares más pobres, se preparaban 3 platos, en los más ricos 5, 7 u 11, luego aparecieron 12 según el número de apóstoles, horas, meses. Para que sea un feliz año nuevo es recomedable probar un poco de cada plato. Los típicos son:¨barszcz¨¨(borscht, sopa de remolachas) a menudo con las empanadillas rellenas de setas del bosque, repollo con setas, papas con cebolla, pierogi (empanadas), compota de frutas secas, kutia (semillas de amapola con frutas secas, nueces), ensaladas de verduras con mayonesa, arenques, pescado en gelatina, carpa, lucioperca, perca u otro pez. Generalmente son las grasas de pescado, setas, nueces, mayonesa, papas, cebollas, a veces frijoles, repollo … la combinación de estos ingredientes en el estómago puede ser una mezcla explosiva.
Antes de la cena tradicionalmente se lee un fragmento de la Biblia, ora y comparte “opłatek”(la oblea) dandose los deseos mutuamente y perdonando las ofensas. La costumbre fue iniciada por la nobleza en el siglo XVIII. Las obleas son las hornadas finas del trigo similares a las hostias pero no consagradas, solamente benditas en la iglesia, a menudo tienen decoraciones que se refieren a la figura de José, María y Jesús en el pesebre. Durante los siglos, la gente partia el pan como un signo de la reconciliación, fraternidad y amor. La costumbre de dividir la oblea también ha entrado en unos grupos más allá de la familia, llamado „wigilie” en las empresas y grupos sociales antes del 24 de diciembre, o “spotkania opłatkowe” „reuniones de obleas” en enero.
Después de la cena, se cantan los villancicos juntos, lo que crea un sentido de launidad.
“Pasterka” – „la misa de gallo” en medianoche tiene un carácter extremadamente solemne en memoria de los primeros pastores que llegan al belén. En este tiempo, las iglesias se llenan de los fieles, también llegan las personas que no asisten a misas durante el año.La misa con la gran orquestra infantil de las montañas
El 25 y 26 de diciembre son días festivos,libres de trabajo, cuando las familias se visitan, agasajan de los deseos y regalos.
Además del árbol de Navidad, las ramas de abeto, las luces, un adorno característico constituye una planta párasita: el muérdago, un símbolo de la eternidad, colgado del techo, debía proteger la casa de los poderes del mal, atraer la suerte y la riqueza. Hasta el siglo XVII, el muérdago desempeñaba el papel de los árboles de Navidad. Desde México llegó una planta llamada la estrella de Belén, flor de Nochebuena ( poinsentia de la familia Spurge).
Los alumbrados en Varsovia
Los pesebres en las casas no son tan populares como en los países hispanohablantes, son más pequeños, simbólicos, pero en las iglesias son de un tamaño considerable, también aparecieron unas ideas de los belenes vivos con animales reales (por ejemplo, desde 1991 enFranciszkańska en Cracovia)También hay cunas móviles con la inclusión de escenas habituales, la cuna más grande y antigua de Polonia y Europa es Wambierzycka.Wambierzycka
San Nicolas(Mikołaj) viene dos veces, el 6 de diciembre, cuando tiene un día de Santo, y deja a los niños unos pequeños regalos debajo de la almohada y la noche del 24/25 de diciembre debajo del árbol de Navidad (a veces uno de los miembros de la familia se viste de Papa Noel cuando hay más niños). Inicialmente, San Nicolas, siendo el obispo de Mira, tenía una casulla y un bastón de pastor. En la región de Małopolska era Angel; Kashubia, Kujawy y Wielkopolska “Gwiazdor” traía obsequios, en Silesia Niño Jesus, el abuelo “Mróz” también aparecía por una influencia rusa. En el siglo XX el consorcio Coca cola creó la imagen de Santa Claus – un anciano barbudo con una barriga grande en una prenda roja y blanca, montando un trineo con renos (eso tomando prestado de Laponia, Finlandia). Esta imagen se convirtió en la más popular al todo el mundo.
La costumbre del Año Nuevo cual ya cada vez menos frecuente en las aldeas son “kolędnicy”,un grupo de los disfrazados de pastores, Reyes Magos, abuelo, abuela, la muerte … caminando de casa a casa, recogiendo los dulces al cambio de tocar la música y cantar. Hasta hace poco, era popular caminar con la estrella de Belén y las máscaras de animales, por ejemplo una cabra, oso, cigüeña, caballo, gallo o “turoń” (un animal peludo negro con cuernos, en un palo con una boca chasqueante, actor con piel de oveja quien asustaba a las mujeres y los niños, hacía unos trucos, simbolizaba la fertilidad , abundancia, energía). La omisión de una casa por „kolędnicy” anunciaba una desgracia. En las tradiciones paganas y romanas durante el período de Año Nuevo, también era un ritual visitar en compañía de una canción de las felicitaciones. Los romanos llamaban el primer mes de cada año – „calendae¨de lo que viene „calendario” introducido por Julio César. Inicialmente, “kolęda”(el villancico) significaba un regalo para el nuevo año. „Kolęda” también se llaman las visitas de las casas durante el Año Nuevo por los sacerdotes.
En diciembre y enero se hace unos espectáculos llamados „Jasełka”(lee yaseuka) (del antiguo polaco „Jasło” – la cuna) son interpretados por los actores aficionados, también por los alumnos en las escuelas. “Jasełka” más grandes son “Orszaki Trzech Króli”-Las cabalgatas de Reyes Magos” 6 de enero. Otras actuaciones son fólcloricos”Herody”- “Herodes” interpretados por “kolędnicy”. Presentan del rey Herod y su orden de la matanza de”los inocentes”,luego el Diablo y la Muerte toman su cuerpo y su alma.
„Betlejem Polskie”-”Belèn Polaco” extraordinario espectaculo con diversas escenas, cantos, bailes, con acentos de historia polaca, actuado por el grupo folclorico de canto y baileMazowsze
„Kolędy”- segùn la tradiciòn polaca los villancicos se cantan un largo tiempo del 24 de diciembre al 2 de febrero (Nuestra Señora del Cirio). Por las tardes se organiza unos conciertos, eventos para tocar y cantar juntos.Antes cuando no había televisión e internet, la gente se reunía mucho màs en las casas para cantar y bailarpor las largas noches de invierno. Polonia probablemente tenga mayor número de villancicos del mundo. Es increible cuantas canciones se puede crear del mismo tema. El villancico más antiguo proviene del siglo XV, uno de los más antiguos es „Anioł pasterzom mówił”-„El ángel dijo a los pastores”, muchos provienen del siglo XVI, pero en los siglos siguientes se crearon más canciones con ingenio, algunas muy alegres, más rápidas, otras más lentas, solemnes, tranquilas, como polonesas. , „oberek” o las canciones de la cuna. Se forman en las estrofas rítmicas. Las canciones sobre el nacimiento de Jesús fueron iniciadas por los franciscanos. Son en gran parte anónimas. Varias canciones están ingresadas en el canon cantado en las iglesias, también hay muchos pastoretas, que tienen un carácter más secular o regional, que se pueden cantar en casa.
Ya quelos años se cuenta desde el nacimiento de Cristo, el Año Nuevo también se celebra durante este tiempo, muchas personas que rara vez van de fiesta, salen a bailar en „Sylwester”La Nochevieja– el 31 de diciembre. Las montañas este tiempo tienen un asedio, muchas personas prolongan el período de vacaciones para escalar o ir a esquiar. En los últimos años, en diciembre, en las tierras bajas no se ve la nieve, mientras en las montañas es posible verla. Es una mala costumbre moderna soltar los fuegos artificiales, que constituyen una bomba química tóxica, entre otros. cloratos, nitratos de bario, estroncio, calcio,aluminio… Los compuestos químicos caen y se bioacumulan en el suelo y en el agua. Además de contaminar el medio ambiente se quema grandes cantidades de dinero,que se pudiera administrar de diferente manera más favorable para la gente y medio ambiente e incluso se producen accidentes incluso mortales. El ruido excesivo daña no solo la psiquica de los animales sino también los bebés, las personas mayores, los autistas y otras personas con una sensibilidad auditiva. Ojalá los fuegos artificiales sean completamente prohibidos al todo el mundo pronto…Se las dispera en numerosos lugares no solo una vez al año sino en varias ocasiones, festivos regionales asi que es una ilusión decir ¨no pasa nada, es solo una vez por año”.
Ûltimos años la nieve en Polonia se ve solo en las montañas en invierno
El 6 de enero, el día de la Epifanía „Reyes Magos”Trzech Króli, desde hace unos años volvió a ser un día libre de trabajo oficialmente y en este día se hicieron populares cabalgatas de los Reyes Magos por las calles con los espectáculos y cantos de los villancicos. En el año 2020 se afectuaronlos desfiles en 900 ciudades y pueblos. En las iglesias como recuerdo de los regalos de los reyes para Cristose bendice la mirra, el incienso y la tiza cual se usa para escribir en la puerta de la casa las iniciales de los nombres contractuales de los reyes C + M + B (en latín: „Christus mansionem benedicat” – Que Cristo bendiga esta casa). Por lo tanto, un sacerdote yendo con „kolęda” caminando de casa a casa tiene una tarea más fácil sabiendo donde puede tocar, buscando los fieles a visitar.
Tuve una oportunidad de pasar la Navidad en el extranjero, una vez en España en 2009/2010, una vez en Colombia 2014/2015, y la memorable Nochevieja en la calle en Cali y México 2012/2013 en el techo del edificio, terminando en la playa con tacos y guacamole a las 14:00 del día siguiente
Algunas costumbres populares en España
El 22 de diciembre es el día de la lotería nacional de Navidad, en la cual la mayoría participa.
También en países de habla hispana se celebra la víspera llamada „Nochebuena” cuando la familia se reúne para la cena que no tiene un cáracter de ayuno, hay platos de pescado en la costa y platos de carne, por ejemplo, pavo asado o cordero, vino espumoso – cava, dulces típicos – bloques de chocolate, almendra llamados turrones y galletas de manteca polvorones. España antes muy católica, se ha vuelto muy secular, atea. Se conservan muchas tradiciones, pero a menudo carecen de espiritualidad. La Navidad tiene cáracter solo familiar y consumista más que religioso, aunque también las familias ya no se reúnen en grupos tan grandes como solían hacerlo antiguamente con abuelos, tíos, tías y primos. Pocos españoles van a la misa de medianoche „Misa de gallo”. La noche termina con las canciones y juerga en la calle.
Madrid con nieve en diciembre 2009
Se envían los deseos.Antes eran màs profundos, cariñosos con bendiociones escribiendo las cartas a mano, ya se convirtieron en gran mayoria por decir o escribir en redes socieles simplemente ¨Feliz Navidad¨¨ nada màs.Se pone los villancicos, ya no se canta tan a menudo, como en Polonia, principalmente se escucha las pastoretas infantiles.
La decoración tradicional básica son los pesebres con numerosas figuras (a veces más de 300) colocadas no solo en iglesias, sino también en hogares y escaparates de las tiendas.
Se puede encontrar en la calle „Papa Noel”, sin embargo, según las tradiciones españolas los Reyes Magos son más populares. Traen los regalos a los niños el 6 de enero por la mañana. Dependiendo de la región, los niños reciben regalos de una manera diferente, por ejemplo, en Cataluña, se les entrega un tronco de madera „Tio de Nadal” que los niños cuidan desde el dia Inmaculada Concepción el 8 de diciembre, envolviéndolo en una manta. En Cantabria hay un „Esteru” que es un leñador, en el este de Galicia „El Apalpador” que es un mitologico carbonero y en la noche del 24 o 31 de diciembre toca los vientres de los niños, comprobando si han comido bien, deja castañas y otros regalos.
El 25 de diciembre, también se pasa tiempo en los circulos familiares. El 26 de diciembre no es festivo, pero el 28 de diciembre se celebra el „día de los inocentes” y en este día se hace bromas. La costumbre tiene raíces paganas y religiosas. Herod pidió a los Reyes Magos que encontraran al niño Jesús y le informaran dónde estaba, pero ellos se burlaron de Herod y no lo hicieron, luego se dió la orden de matar a los inocentes en Jerusalén.
31 de diciembre „Nochevieja”
La familias suelen cenar juntas otra vez. 12 segundos antes de la medianoche, la tradición es comer 12 uvas para tener suerte durante todo el año, una para cada campanada del reloj en la Puerta del Sol en Madrid, que se transmite por la televisión. Después de la cena,la gente sale a la calle a divertirse. Existen dos teorias del origen de este costumbre, una se remonta año 1880 cuando los madrileños imitaron la clase burgesa francesa comiendo uvas con vino espumoso, la otra teoria dice que en 1909 los productores de Alicante tuvieron una buenísima cosecha y se regalaba lo que sobraba para ¨la suerte¨.
Antes del 5 de enero, los niños envían cartas a los Reyes Magos pidiendo regalos. Los reciben el 6 de enero por la mañana después de una espectacular cabalgata de los Reyes Magos por la noche 5 de enero. Además de los reyes en las carrozas (en algunas regiones vinieron en helicóptero) hay numerosos actores, bailarines, acróbatas,los personajes de los cuentos infantiles, correo real que recibe las cartas de los niños en el último momento. Se arrojan muchos caramelos del carruajes. Antes la gente se enganchaba para recogerlos. Ahora tiran tantos que la gente no les pone atención, las calles se llenan de basura. Las cabalgatas se hicieron extremadamente comerciales. En el año 2020, adaptándose a los nuevos tiempos, aparecían unos caramelos sin gluten y sin azúcar en los envoltorios biodegradables. El 6 de enero, si el niño era desobediente durante el año recibe carbón (una imitación de azúcar). Tambièn es típico compartir un roscón, un pastel redondo, en el que se esconden figuras o habas. Cuando una figura toca a alguien, se obtiene la corona de un rey, y cuando sale una haba uno tiene que comprarel roscónel año siguiente.
En Colombia, una de las tradiciones es la „novena”, nueve días antes de Navidad, las familias, los vecinos y amigos se reúnen para dirigir oraciones a María, José y el niño Jesús, para cantar juntos durante alegre tiempo de esperar para Navidad. Durante las reuniones, se comen unos dulces tipicos como „buñuelos” o „manjar”. Las casas a menudo tienen pecebres hechos a mano. Las decoraciones, los alubrados se pone bastante temprano, ya en noviembre.
Pesebre casero en Queremal, Colombia
En la noche del 7 de diciembre, „dia de las velitas” en la víspera de la fiesta de la Inmaculada Concepción, las casas, las calles, las plazas están iluminadas con velitas, farolescomo en Roma cuando se encendieron las velas despues anunciar oficialmente el dogma de la virginidad de María por Papa Pío IX en 1854.
El 24 de diciembre, como en España, „Nochebuena”, la familia se reúne a cenar bastante tarde, desde los altavozes, especialmente en Cali ponen la música navideña al ritmo de la salsa, por ejemplo, Gran ComboA comer pasteles
Los platos típicos de Navidad son:
buñuelos – hechas de harina de maíz
natilla con pasas
empanadas – fritas con diversos rellenos
dulce de noche buena – naranjas, higos, limas, achira – raíz de canna, papaya en almíbar en compañía de cuajada – tipo de queso, a veces otros suplementos como manjar, hojaldra, almojábanas, insulso – masa de harina de maíz con canela cocida en hojas de plátano
tamales– masa de maíz con carne y verduras cocidas en hojas de plátano
lechona – una especialidad de la región del Tolima, tocino, cerdo primero marinado con especies, hierbas y luego al horno con arroz, cebolla, ajo, guisantes, papas
Sancocho: una sopa típica colombiana, carne con hueso, grandes trozos de verduras: mazorca de maíz, papas, yuca, plátanos verdes, cebollas, hojas de cilantro, la sopa se sirve con arroz, aguacate
Pavo asado
Sabajón – licor de huevos
Rollo de sobrebarriga: un bistec horneado en forma de rodaja con carne picada envuelta condimentada con hierbas (tomillo, albahaca, romero) con zanahorias, pimientos y un huevo dentro; servido con salsa de vino y ensalada de papa.
El niño Jesús trae los regalos en Colombia, los villancicos son alegres, melódicos pero bastante infantiles.
El 31 de diciembre, como en España, se come 12 uvas para la buena suerte. Hay muchas otras supersticiones practicadas como por ejemplo se deja sobre la mesa las lentejas, frijoles para que el año sea abundante económicamente, espiritualmente y emocionalmente. Se compra algo nuevo, se quema las muñecas que representan lo viejo, malo agobiante. Se pone la ropa interior amarilla (en España roja) para un año exitoso y feliz. Es bueno tener algo en su billetera para no quedarse sin dinero. Si quieres viajar, es recomndable caminar en medianoche con una maleta, puede ser vacía. Y si quieres alcanzar objetivos, sube las escaleras. Se colocan tres papas debajo de la cama, una pelada, medio pelada y sin pelar, dependiendo cual se saca asi serán las finanzas. También se elabora una lista de los deseos.
Asimismo se celebra el 6 de enero el dia de los Reyes Magos con cabalgatas y los eventos acompañantes.
En Cali, del 25 al 31 de diciembre se organiza desde 1957 (en 2017 tenía 60 años) una gran feria ¨de la caña¨ (festival de la caña). A un grupo de los habitantes se les ocurrió la idea de aliviar la tristeza después la gran tragedia, cuando la explosión de 44 toneladas de dinamita mató a 4.000 personas. La Feria tiene lugar todos los años, el programa incluía la cabalgata que inauguraba el evento, lo que se eliminò hace poco par la solicitud de los defensores de los derechos de los animales, el siguiente tema en programa es la elección de la reina de la caña de azúcar. Además hay unas reuniones de los aficionados de la música, coleccionistas, espectáculos de autos antiguos, etc., numerosos conciertos no solo de salsa, también otra música tradicional, por ejemplo, pacifica . „Salsodromo” constituye un elemento más importante del programa, iniciado en 2008: 4 horas de desfile de salsa colombiana a lo largo de una calle de 1.5 km con más de 1,500 bailarines. Más de 2 millones de personas participan en el evento, también vienen cada vez más los extranjeros.
En México también hay muchas tradiciones durante Navidad y Año Nuevo. Entre otros ¨Las posadas¨ son típicas. Se afectua los espectáculos, las procesiones del 16 al 24 de diciembre, los difrazados por María y Josè buscan un alojamiento con velas y una compañía de los ángeles, pastores, músicos tocando y cantando las canciones tradicionales. Al menos tres casas tienen que negar la posada, cuando estén recibidos los anfitriones invitan para los platos típicos mexicanos como ponche, tamales, tacos, atoles (una bebida precolombina compuesta de harina de maíz con canela, cacao, anis, vanilia, flores de naranja, endulzado con azucar de caña) Otra costumbre es la piñata: una estrella con 7 picos que simbolizan 7 pecados cardinales, llena de dulces, frutas y pequeños juguetes lo que se rompe y recoge que sale. Antes de la llegada de los españoles, durante este período se esperaba los dioses Quetzalcóatl y Huitzipochtli. Los habitantes se reunían en los templos, encendiendo fogatas y haciendo rituales, sacrificios humanos. Por lo tanto, los monjes españoles introdujeron otras costumbres y los habitantes podían seguir celebrar pero de diferente manera.
Boże Narodzenie i Nowy Rok w Polsce, Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej
Jest to jedno z najpopularniejszych świąt, zapoczątkowanym w IV w. obecnie obchodzonym prawie na całym świecie, to wyjątkowy czas wiążący się z licznymi tradycjami. Jednakże w dużym stopniu zostało skomercjalizowane i dla wielu osób stało się świętem handlowym, pozbawionym duchowości. Sklepy przeżywają oblężenie od początku grudnia. Dekoruje się ulice, domy, robi większe zakupy napędzając handel, produkując nadmierną ilość śmieci i marnując jedzenie. Nieumiarkowana konsumpcja, marnotrawstwo, łakomstwo, brak refleksji, myślenia o przyszłych pokoleniach jest wręcz sprzeczne z istotą Bożego Narodzenia, wielu nie wie, czy zapomina, co tak naprawdę się celebruje.
Tradycje w Polsce
Boże Narodzenie poprzedza Adwent ( łac. Adventus-Przyjście”) W tym radosnym czasie przygotowań, oczekiwania w kościołach o 6:00 rano odprawiane są tzw roraty (łac. Rorate coeli „Niebiosa, spuście rosę)jest to msza ku czci Najświętszej Maryi Panny, związana jest nią symbolika światła. Lampiony i świece trzymane przez wiernych rozświetlają mroki. W ramach przygotowań duchowych przeprowadza się rekolekcje 3 dniowe ze spowiedzią. W domach natomiast robi się generalne, dokładne porządki wraz z myciem okien( obowiązkowo przed Wielkanocą, ale przed Bożym Narodzeniem też, gdy nie jest bardzo zimno) czego nie obserwowałam spędzając czas przedświąteczny w Anglii, Hiszpanii czy Ameryce Łacińkiej.
Wigilia( vigilia = czuwanie) 24 grudnia, wieczór poprzedzający dzień świąteczny, dla chrześcijan najważniejsza jest wigilia Paschalna przed dniem Zmartwychwstania, ale nazwa została na stale związana z wieczerzą przed Bożym Narodzeniem, choć w innych częściach Polskich wieczór zwany był też postnikiem, Bożym obiadem lub kutią na Wschodzie. Wieczerza ta jest najbardziej uroczystą kolacją w całym roku, do której rodziny długo się przegotowują. Znaczenie symboliczne jest przebogate. W tym dniu wspominamy pierwszych rodziców Adama i Ewę, mających swoje imieniny. W ramach odnowienia dzieła stworzenia Maryja jest nazywana „nową Ewą” Bożą rodzicielką, a Jezus „nowym Adamem”który zdejmuje grzech i niesie Zbawienie.
Pismo Święte głosi, że w momencie narodzin zabłysnęła gwiazda nad stajenką, dlatego obyczajem jest zasiadanie do stołu wraz z pojawianiem się pierwszej gwiazdki na niebie, co jest dość wcześnie ok 17 ze względu na krótki dzień w grudniu. Z wigilią związany jest szereg obyczajów.
W tym dniu powinno się przebaczać urazy( u mnie tradycyjnie zawsze najpierw była kłótnia domowa, potem pojednanie) życzyć dobrze innym. Dobrze jest wcześnie wstać i umyć się w zimnej wodzie, by zapewnić kondycję na przyszły rok. Wierzono, że jaki będzie dzień wigilijny, taki cały rok. Na wsi mężczyźni szli łowić świeże ryby na stół wigilijny, kobiety szykowały potrawy.
Dom stroiło się sianem,słomą, snopami zbóż zarówno w chłopskich domach jak w magnackich rezydencjach, co przypominało o urodzajach i miało zapewnić też plony w przyszłym roku. Do tej pory pozostał zwyczaj kładzenia siana pod obrus jako też znak, że Jezus urodził się w stajence, choć już nie we wszystkich domach ten zwyczaj jest praktykowany i jest to symbolicznie, dawniej nawet na podłodze kładziono duże ilości siana. Na południu Polski na stół kładziono też ziarna zbóż, maku, grochu, soczewicy. W trosce o przyszłe urodzaje dawniej też wstawiano pod stół narzędzia jak kosa czy pług, by odstraszać potencjalne szkodniki upraw.
Na stole kładziono najładniejszy, biały obrus oraz świeczki symbolizujące światło Chrystusa, oczekiwanie, rozświetlanie mroku.
Choinka obecnie królowa wśród Bożonarodzeniowego wystroju jest młodym, nowym, zwyczajem, zapożyczonym od ewangelickich Niemców, gdzie ten zwyczaj istniał od XV, do Polski przyszedł w XIXw. Wcześniej w polskich domach dekoracją była „podłaźniczka” zwana też „jutką”, „bożym drzewkiem” czy „wiechą”. Jest to również wiecznie zielone drzewo iglaste, czubek jodły, świerku lub sosny wieszany pod sufitem. Podobnie jak choinka jest symbolem życia,odrodzenia, rajskiego drzewka poznania dobra i zła. Przystrajane były jabłkami, orzechami, ciasteczkami, i własnoręcznie robionymi ozdobami ze słomy i papieru. Pod przystrojoną gałęzią zawieszaną przez gospodarza odmawiano modlitwy. Od lat 20 XX podłaźniczki ostatecznie wyparły choinki. Również bywają przyozdabiane jabłkami nawiązującymi do drzewa wiadomości dobrego i złego oraz rajskiego owocu; łańcuchy symbolizują więzi rodzinne, dzwoneczki przywołują dobre wiadomości, orzechy w sreberkach symbolizują dobrobyt i siłę, aniołki chronią, opiekują się rodziną; światełka i lampki chronią przed złymi mocami, symbolizują światło Chrystusa. Czubek ozdabia się zwykle gwiazdą nawiązującą do Gwiazdy Betlejemskiej, aniołkiem lub szklanym/plastikowym szpicem. Wierzono, że czubek choinki pomaga w powrocie krewnych do domu z daleka. Obecnie główną ozdobą są szklane lub plastikowe bombki, Polska przoduje w produkcji bombek. Niestety ręcznie robione ozdoby w dużej mierze wyparły fabryczne plastiki, choć niektórzy wracają do ręcznych ozdób, jednakże jest to nisza. Dobrą praktyką jest zachęcanie dzieci do własnoręcznego robienia ozdób, promując recykling. U mnie używa się tych samych ozdób od 20-30 lat, w tym też niektóre np. baletnice robiła dawno temu babcia mająca liczne zdolności manualne. Z choinką wiąże się zwyczaj dawania prezentów, pod którą się je zostawia.
Przy stole wigilijnym gromadziła się rodzina również dalsza, dziadkowie, wujkowie, kuzyni, obecnie postępuje niestety tendencja celebrowania wigilii w mniejszym gronie, przez co zanikają więzi rodzinne.
Jedno okrycie zostawia się wolne dla niespodziewanego gościa lub jako pamiątkę po osobie, która odeszła.
Dawniej adwent miał charakter postny, do dziś w tradycji pozostało, że na wieczerze przygotowuje się potrawy bezmięsne, jednakże bardzo sycące, nie są wcale lekkostrawne. W biedniejszych domach przygotowywano 3 potrawy, w bogatszych 5, 7 lub 11, miało być nieparzyście z czasem pojawiło się 12 zgodnie z liczbą apostołów, godzin,miesięcy. By był szczęśliwy nowy rok, należało spróbować każdej potrawy po trochu. Typowymi daniami są: barszcz często z uszkami czy pasztecikami z grzybami, ewentualnie zupa grzybowa, kapusta z grzybami, ziemniaki z cebulką, pierogi,kompot z suszonych owoców, kutia(mak z bakaliami, orzechami), sałatki warzywne, śledzie, ryba w galarecie, karp, sandacz, okoń czy inna ryba. Generalnie tłuszcze rybne, grzyby, orzechy, majonez, ziemniaki, cebula, czasem fasola, kapusta…połączenie tych składników w żołądku może stanowić mieszankę wybuchową.
Przed wieczerzą zwyczajem jest przeczytanie fragmentu Pisma Świętego, modlitwa i dzielenie się opłatkiem, składając sobie wzajemnie życzenia i wybaczając urazy. Zwyczaj zapoczątkowała szlachta w XVIII w. Opłatki są cienkim wypiekiem ze zboża podobnym do hostii, święcone ale nie konsekrowane, często miewają zdobienia z nawiązaniem do postaci Józefa, Maryi z Jezusem w stajence. Od wieków ludzie łamali się chlebem na znak pojednania, braterstwa, miłości. Zwyczaj łamania opłatka wszedł również w grona poza rodzinne, organizowane są tzw. „wigilie” np. w firmach i gronach społecznych przed 24 grudnia lub też „spotkania opłatkowe” w styczniu.
Po kolacji śpiewa się wspólnie kolędy,co buduje poczucie jedności.
Nadzwyczaj uroczysty charakter ma pasterka o północy na pamiątkę pierwszych pasterzy przybyłych do stajenki. W tym czasie Kościoły zapełniają się wiernymi, przybywają również osoby nieuczestniczące w mszach w ciągu roku.
25 oraz 26 grudnia są dniami świątecznymi,wolnymi od pracy, kiedy rodziny wzajemnie się odwiedzają, obdarowują życzeniami i prezentami
Poza choinką, gałązkami świerku, światełkami charakterystyczną ozdobą jest też roślina pasożytnicza: jemioła – symbol wieczności, zawieszana pod sufitem miała chronić dom przed złymi mocami, przyciągać szczęście i bogactwo Do XVII rolę choinek pełniła właśnie jemioła. Z Meksyku przywędrowała roślina zwana gwiazdą betlejemską (poinsencja z rodziny wilczomlecz).
Szopki w domach nie są tak popularne jak w krajach hiszpańskojęzycznych, co najwyżej malutkie, symboliczne, ale w kościołach bywają pokaźnych rozmiarów, były też pomysły z żywymi szopkami z prawdziwymi zwierzętami( np. od 1991 na Franciszkańskiej w Krakowie) http://szopka.franciszkanska4.pl/ Są też ruchome szopki wraz z włączaniem scen ludowych, największą i najstraszą szopką w Polsce i Europie jest Wambierzycka. http://wambierzyce.pl/ruchoma-szopka
Mikołaj przychodzi dwa razy, 6 grudnia, kiedy ma imieniny i zostawia dzieciom drobne podarki pod poduszką oraz w nocy z 24 na 25 grudnia pod choinką(bywa, że ktoś z domowników się przebiera, gdy jest więcej dzieci). Początkowo Święty Mikołaj, będący biskupem z Miry miał ornat i laskę pasterską. W Małopolsce prezenty przynosił Aniołek, na Kaszubach, Kujawiach i w Wielkopolsce Gwiazdor,na Śląsku Dzieciątko Jezus, wcześniej przez wpływy rosyjskie również pojawiał się Dziadek Mróz. W XX najpopularniejszy na całym świecie stał się wizerunek wypromowany przez amerykański koncern coca-coli brodatego staruszka z brzuszkiem w czerwono-białym wdzianku, jeżdżącego saniami z reniferami(zapożyczenie z Laponii, Finlandii).
Obyczajem noworocznym już coraz rzadszym, na wsiach są kolędnicy, przebierający się za pasterzy, Trzech Króli, dziada, babę, śmierć… chodzący po domach, zbierający słodycze w zamian za granie i śpiew. Jeszcze niedawno popularne było chodzenie z gwiazdą betlejemską i zwierzęcymi maszkarami np. kozą, niedźwiedziem, bocianem, koniem, kogutem lub turoniem( czarne, rogate kudłate zwierzę na patyku z kłapiącą paszczą,aktor z baranią skórą straszył kobiety i dzieci, płatał figle, symbolizował płodność, dostatek, energię). Pominięcie domu przez kolędników zwiastowało nieszczęście. W pogańskich tradycjach w okresie noworocznym również obrzędem było odwiedzanie się w towarzystwie pieśni winszującej oraz w tradycjach rzymskich, Rzymianie pierwszy miesiąc każdego roku nazywali- „calendae”, z czego też wzięła nazwa „kalendarz” wprowadzony przez Juliusza Cezara. Początkowo kolęda oznaczała upominek na nowy rok. „Kolędą” nazywa się też daninę zbieraną w okresie noworocznym przez księży odwiedzających wiernych w domach.
W grudniu i styczniu odgrywane są przez aktorów amatorów widowiska „jasełka”( ze staropolskiego „jasło”-żłób) również przez uczniów w szkołach. Największymi jasełkami ulicznymi są „Orszaki Trzech Króli” 6 stycznia. Innymi przedstawieniami są lodowe „Herody” odgrywane przez kolędników, przedstawiają Heroda, jego rozkaz rzezi „niewiniątek”, pojawia się Diabeł i Śmierć, zabierający jego duszę i ciało.
Kolędy śpiewa się od 24 grudnia do 2 lutego (Matki Bożej Gromnicznej). Organizowane są wieczorki wspólnego grania i śpiewu, dawniej, gdy nie było telewizji i internetu ludzie w długie zimowe wieczory okresu noworocznego więcej się gromadzili na wspólne śpiewy i potańcówki. Polska może się poszczycić prawdopodobnie największą ilością kolęd na świecie. Niewiarygodne, ile piosenek można stworzyć na jeden temat. Najstarsza kolęda pochodzi z XV w, jedną z najstarszych jest „Anioł pasterzom mówił” liczne pochodzą z XVI w, ale też w wiekach następnych z inwencją tworzono kolejne pieśni, niektóre skoczne, radosne, szybsze, inne wolniejsze, wzniosłe, spokojne, w charakterze polonezów, oberków czy kołysanek. Ujęte są w rytmiczne zwrotki. Pieśni o narodzeniu Jezusa zapoczątkowali franciszkanie. W dużej części są anonimowe. Część pieśni weszła do kanonu śpiewanego w kościołach,jest też wiele pasterek, mających bardziej świecki czy regionalny charakter, które można śpiewać w domach.
Ponieważ lata liczy się od narodzin Chrystusa, więc w tym czasie świętuje się również Nowy Rok, wiele osób, które rzadko balują, w sylwestra 31.12 wybierają się na bal. Oblężenie w okresie noworocznym przeżywają góry, gdzie wiele osób przedłużając okres świąteczny wyjeżdża pochodzić lub pojeździć na nartach. Ostatnimi laty w grudniu na nizinach praktycznie nie widać śniegu, którego w górach można napotkać. Złym nowoczesnym zwyczajem jest puszczanie sztucznych ogni, które stanowią toksyczną bombę chemiczną m.in. chlorany i azotany baru, strontu, wapnia. aluminium…Związki chemiczne spadają na glebę w niej pozostają, oraz do wody. Poza zatruwaniem środowiska spalaniem dużych sum pieniędzy dochodzi też do wypadków nawet śmiertelnych oraz nadmierny hałas szkodzi nie tylko psychice zwierząt ale również niemowlakom, osobom starczym, autystom i innym osobom z wrażliwością zmysłu słuchu. Oby niedługo sztuczne ognie zostały całkowicie zakazane…Wystrzela się je w licznych miejscach na całym świecie, nie tylko jeden raz w roku, lecz przy różnych okazjach, świętach regionalnych, więc jest iluzją mówienie „nic nie szkodzi tylko jeden raz w roku”.
6 stycznia w dzień Objawienia Pańskiego od kilku lat ponownie stał się dniem wolnym od pracy, w tym dniu stały się popularne widowiskowe, uliczne Orszaki Trzech Króli z inscenizacjami i śpiewaniem kolęd. W tym roku wyruszyły orszaki w 900 miejscowościach. W Kościołach na pamiątkę darów święci się mirrę, kadzidło i kredę, którą na drzwiach domów pisze się rok wraz z inicjałami umownych imion królów lub C+M+B( łac. „Christus mansionem benedicat”-Niech Chrystus błogosławi temu domowi). Tym samym ksiądz chodząc po kolędzie ma ułatwione zadanie, gdzie może zapukać.
Miałam okazję spędzać Boże Narodzenie za granicą. Raz w Hiszpanii w 2009/2010r, raz w Kolumbii 2014/2015, oraz pamiętnego sylwestra na ulicy w Cali oraz Meksyku 2012/2013 na dachu budynku, kończącego na plaży z tacos i guacamole o 14:00 dnia następnego
Niektóre popularne zwyczaje w Hiszpanii
22 grudnia jest dniem narodowej loterii świątecznej, w której większość bierze udział.
Również w krajach hiszpańskojęzycznych obchodzi się wigilię tzw. „Nochebuena” czyli „Dobra Noc” wieczorem zbiera się rodzina przy wspólnej wieczerzy, kolacja nie jest postna, znajdują się na stole potrawy rybne bardziej na wybrzeżach i mięsne np. indyk pieczony czy baranina, wino musujące – cava, słodycze typowe- bloki czekoladowo-migdałowe tzw. turrones i kruche ciastka z orzechami i smalcem „polvorones” czy „mantecados”. Hiszpania niegdyś bardzo katolicka stała się bardzo laicka, ateistyczna, liczne tradycje są zachowywane, ale pozbawione często duchowości. Święta Bożego Narodzenia mają bardziej charakter konsumpcyjny i rodzinny, choć to też mniej, bo już rodziny nie gromadzą się w tak dużych gronach, jak kiedyś z dziadkami, wujkami, ciociami, kuzynami. Nieliczni Hiszpanie idą na pasterkę „Misa de gallo”. Wieczór kończy się śpiewami i zabawami na ulicy.
Śle się życzenia,które kiedyś były głębsze, czulsze z błogosławieństwami pisanymi ręcznie w listach. Obecnie w większości przypadków zamieniły się w zwyczajne „Feliz Nawidad” nic ponadto. Puszczane są kolędy jednakże nie tak licznie śpiewane, jak w Polsce, w większości dziecinne pastorałki.
Podstawową tradycyjną dekoracją są szopki Bożonarodzeniowe z licznymi figurami(bywa więcej niż 300) stawiane nie tylko w kościołach, ale też w domach i witrynach sklepowych.
Istnieje „Mikołaj” – „Papa Noel”, którego można spotkać w przepraniu na ulicy, jednakże według tradycji hiszpańskich popularniejsze jest dawanie prezentów dzieciom przez Trzech Króli 6 stycznia rano. Zależnie od regionu dzieciom w inny sposób wręcza się prezenty np. w Katalonii wręcza je drewniany pieniek „Tio de Nadal” o „Tronca de Nadal”, którym dzieci opiekują się od dnia Niepokalanego Poczęcia 8 grudnia, otulając go kocem. W Kantabrii jest „Esteru” będący drwalem, na wschodzie Galicji „El Apalpador”, który jest palaczem kotłowniczym i w nocy 24 grudnia lub 31 puka w brzuszki dzieci, sprawdzając, czy dobrze jadły, zostawia kasztany jadalne i inne prezenty.
25 grudnia również spędza się czas w gronie rodzinnym. 26 grudnia nie jest dniem świątecznym za to 28 grudnia celebruje się „dzień niewiniątek” i tego dnia płata się figle, żarty jak „Prima Aprilis”, zwyczaj ma korzenie pogańsko – religijne. Herod poprosił Trzech Króli, by znalazłszy dzieciątko Jezus, poinformowali go, gdzie jest, ale ci zadrwili z Heroda i tego nie zrobili, następnie wydał rozkaz rzezi niewiniątek w Jerozolimie.
31 grudnia „Nochevieja”(Stara Noc)
W gronie najczęściej rodzinnym zasiada się do wspólnej, uroczystej kolacji, 12 sekund przed północą tradycją jest jedzenie 12 winogron,by mieć szczęście na cały rok, jedno na uderzenie dzwonu zegara na placu „Puerta del Sol” w Madrycie, co jest transmitowane w telewizji. Po kolacji wychodzi się na miasto. Istnieją dwie teorie pochodzenia zwyczaju, jeden sięga roku 1880 kiedy mieszkańcy Madrytu zaczęli naśladować burżuazję francuską popijając winogrona winem z bąbelkami. Inna teoria mówi, że w 1909 roku producenci w Alicante mieli wysokie plony i prezentowali nadwyżki „ na szczęście”.
Przed 5 stycznia dzieci wysyłają listy do Trzech Króli, prosząc o prezenty. Dostają je 6 grudnia rano po przejściu spektakularnego, wieczornego orszaku wieczorem 5 grudnia hucznie obchodzonego,. Oprócz królów w wozie( w niektórych regionach przybyli helikopterem) są liczni aktorzy, tancerze, akrobaci,postacie z bajek, poczta królewska przyjmująca listy dzieci w ostatniej chwili, rzucane są cukierki z karocy. Wcześniej ludzie schylali się po cukierki, teraz rzuca się tyle, że nie zwraca się uwagi, ulice zapełniają się śmieciami. Orszaki nabrały charakteru wyjątkowo komercyjnego. W tym roku przystosowując się do nowych czasów bywały cukierki bez glutenu i cukru oraz w opakowaniach biodegradalnych. 6 stycznia jeśli dziecko było niegrzeczne w ciągu roku dostaje węgiel(atrapa cukrowa). Typowe jest też dzielenie się okrągłym plackiem drożdżowym „roscón” , w którym ukryte są figury lub bób. Gdy trafi się komuś figura, dostaje koronę króla, a gdy bób, musi w następnym roku zasponsorować ciasto.
W Kolumbii jedną z tradycji jest „novena”-nowenna 9 dni przed Bożym Narodzeniem rodzina, sąsiedzi, znajomi zbiera się na modlitwy kierowane do Maryi, Józefa i dzieciątka Jezus oraz wspólne śpiewanie podczas radosnego oczekiwania. Podczas spotkania spożywa się pączki „buñuelos¨ czy ¨manjar¨‚kajmak. W domach częste są ręcznie robione szopki, dekoracje ustawione są dość wcześnie, już w listopadzie.
W nocy 7 grudnia,”dia de las velitas” w przeddzień święta Niepokalanego Poczęcia domy, ulice, place rozświetlają świeczki, lampiony, na wzór Rzymu, który rozświetlił się świeczkami po uchwaleniu dogmatu dziewictwa Maryi przez papieża Pio IX w 1854r.
24 grudnia podobnie jak w Hiszpanii „Nochebuena” do kolacji rodzina zasiada dość późno, z głośników zwłaszcza w Cali dobiega muzyka świąteczna w rytmach salsy np. Gran Combo „A comer pasteles”(Jedzmy ciasta) https://www.youtube.com/watch?v=wzY3oHpIMso
Typowymi potrawami świątecznymi są:
buñuelos – kukurydziane pączki
natilla con pasas – budyń z rodzynkami
empanadas – smażone w tłuszczu pierożki z nadzieniami
dulce de noche buena – pomarańcze, figi, limonki, achira – korzonki paciorecznika, kany papaya w syropie w towarzystwie cuajada – rodzaj sera, czasem inne dodatki jak manjar-kajmak, hojaldra-coś w stylu faworków, almojábanas-chlebki kukurydziane, insulso-masa kukurydziana gotowana w liściach bananowca z cynamonem
tamales– masa kukurydziana z mięsem i warzywami gotowane w liściach bananowca
lechona– specjalność regionu Tolima, boczek, wieprz najpierw marynowany z przyprawami,ziołami potem pieczony wraz z ryżem, cebulą,czosnkiem, groszkiem, ziemniakami
Sancocho – typowa zupa kolumbijska, mięso z kością, duże kawałki warzyw: kukurydza w kolbie – mazorca, ziemniaki, yuca – maniok, banany zielone, cebula, liście kolendry, zupa podawana jest z dodatkiem ryżu, awokado
Pavo asado – indyk pieczony
Sabajón -likier jajeczny
Rollo de sobrebarriga – stek pieczony w formie rolady z zawiniętym mięsem mielonym doprawianym ziołami( tymianek, bazylia,rozmaryn) z marchewką, papryką i jajkiem w środku; podawany z sosem z wina i sałatką ziemniaczaną
Prezenty w Kolumbii przynosi dzieciątko Jezus, kolędy są radosne, melodyjne ale dość dziecinne.
31 grudnia podobnie jak w Hiszpanii je się 12 winogron na szczęście. Jest też wiele innych praktykowanych przesądów. Również zostawia się soczewicę, fasolę czy cieciorkę na stole, by rok był obfity ekonomicznie, duchowo i emocjonalnie. Kupuje się coś nowego. Pali się lalki reprezentujące, to co stare oraz wszelkie strapienia. Zakłada się bieliznę żółtą( w Hiszpanii czerwoną) na pomyślny rok i szczęście. Dobrze jest coś mieć w portfelu, by nie pozostać bez pieniędzy. Jeśli ktoś chce podróżować, chodzi o północy z walizką, nawet pustą. A jeśli chce osiągać cele, wchodzi po schodach. Pod łóżko wkłada się 3 ziemniaki, obrany, w połowie obrany i nieobrany, w zależności jaki się wyciągnie takie będą finanse. Sporządza się też listę życzeń, celów.
Również świętuje się 6 stycznia Trzech Króli – Reyes Magos, z orszakami i wydarzeniami towarzyszącymi.
W Cali od świąt Bożego Narodzenia 25 grudnia do 31 organizowana jest wielka feria ¨¨de la caña¨(festiwal trzciny;)), który organizuje się od 1957 roku(w 2017 60 lecie było). Grupa mieszkańców wpadła na pomysł, by ulżyć smutkowi mieszkańców po wielkiej tragedii, kiedy wybuch 44 ton dynamitu uśmiercił 4tys ludzi. Feria odbywa się każdego roku, w programie m.in. była jazda konna inaugurująca wydarzenie, zaprzestana od 3 lat na wniosek obrońców praw zwierząt, kolejnym punktem programu są wybory królowej trzciny cukrowej, poza tym spotkania melomanów, kolekcjonerów, pokazy starych aut itp, liczne koncerty nie tylko salsowe, też innego rodzaju tradycyjna muzyka np pacifica. Od 2008 roku w programie jest „salsodromo” – 4 godziny parady salsy kolumbijskiej ulicą na długości 1,5 km,występujących ponad 1500 tancerzy. W wydarzeniu bierze udział ponad 2 miliony ludzi.
W Meksyku również jest wiele tradycji w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku, m.in. typowe dla tego kraju są „posady”. Posada znaczy „kwatera”. Odbywają się procesje – inscenizacje od 16 grudnia do 24 przebranych za Maryję i Józefa, szukających domu ze świecami w towarzystwie aniołów, pasterzy muzyków grających i śpiewających pieśni tradycyjne i kolędy. Gdy zostają przyjęci, są częstowani przez gospodarzy typowymi meksykańskimi daniami jak ponche, tamales, tacos, atole (prekolumbijski napój z mąki kukurydzianej może być z cynamonem, kakaem, anyżem, kwiatami pomarańczy czy wanilią, słodzony cukrem trzcinowym). Innym zwyczajem w tym czasie jest piñata– gwiazda z 7 rogami symbolizująca grzechy główne, od których uwalnia Jezus, wypełniona cukierkami, owocami i małymi zabawkami, którą się rozbija i zbiera, to co wypadnie. Przed pojawieniem się Hiszpanów, w tym okresie świętowała się oczekiwanie na bogów Quetzalcóatl i Huitzipochtli. Mieszkańcy zbierali się przy świątyniach, robiąc ogniska, ob rzędy i składając ofiary ludzkie. W związku z tym mnisi hiszpańscy wprowadzili inne zwyczaje i społeczność dalej mogła świętować tylko co innego.
La idea de este blog es una promoción de la cultura latinoamericana, lengua española y polaca, la conciencia ambiental, el viaje con respeto para la naturaleza y cultura. Quisiera también promocionar Polonia qué empecé más apreciar durante mis viajes por otros países, que tiene mucho para ofrecer en cuestiones naturales, paisajísticas, gastronómicas, culturales, históricas. Siempre lo más difíciles son los principios, muchas personas me pedían por unos relatos, sin embargo con la intención de escribir un blog tardé 7años…el tiempo pasa ràpido. No sè que salga de esto, generalmente me gusta escribir pero màs bien las cartas personales o comentarios, opiniones si un tema es conmovedor.
Bocas Del Toro, Panama
Lublin, Polonia
artesania de Zalipie, Polonia
Pieniny,Polonia
El bosque en otoño/Polonia
Tailandia, Koh Kood
Dominicana,El Limòn
Soy amante de la naturaleza, diversidad biológica y cultural, sensible para los problemas de su protección, cada vez más aficionada de agricultura orgánica y modo saludable de la vida, cambiando los comportamientos, pensando sobre las futuras generaciones, disminuyendo el impacto perjudical para medio ambiente por ejemplo a través de limitar las compras de los alimentos industriales, procesados y en los envoltorios sobre todo los plásticos (por ejemplo los jugos,las conservas hago sola de las cosechas del huerto propio). De niña amaba la naturaleza y me preocupaba su deterioro progresado por el egoísmo humano. Estudié Estudios Interfacultades de Protecciòn de Medio Ambiente al Universidad de Varsovia, durante los viajes me involucraba en unos voluntariados e intentaba despertar la conciencia de la gente encontrada.
ogród organiczny/mi huerta organica en Polonia
plony z ogrodu we wrześniu 2019/las cosechas de mi huerta en el septiembre
Tailandia, Koh Kood
Sierpc/Polonia
La aventura con la lengua española empecé en el septiembre 2006 después mi primer estancia en España, que me encantó y en los siguientes años visitaba muchas veces, conociendo tan el centro de la península ibérica: Madrid mi favorita ciudad con mucha marcha y los pueblos cercanos, construidas de las piedras con mucho encanto como Pedraza o Patones, Toledo medieval, Segovia con acueducto romano, el lugar de nacimiento de Cervantes- Alcalá de Henares llena de las cigüeñas encima de los tejados de iglesias, donde estaba al intercambio de estudiantes Erasmus, Salamanca universitaria, Escorial de los reyes, Ávila de Santa Teresa con las murallas enormes, Aranjuez artístico con preciosos jardines reales, parque Alto Tajo, reserva de las grullas Gallocanta; el sur (Sevilla calurosa, Tarifa con los edificios blancos y mucho viento (estación ornitológica), Cádiz al costa pacífica, Málaga en la costa del sol, Fuengirola, Granada – anteriora sede de los Mauros, Alicante, Murcia muy calurosa, Elche, Valencia de donde viene paella y sangría, artística Barcelona, Lloret de Mar lleno de las discotecas, Blanes con hermoso jardín botánico a la Costa Brava) y el norte: Galicia lluviosa-Santiago de Compostela, Pontevedra; montañosa, Cantabria verde.
Desde la infancia me fascinaban los viajes pero sobre todo me gustó América Latina, Iberoamérica que constituye 20 países de América Central y Sur hablantes de idiomas romanos después las conquistas en siglo XVI: español, portugués y francés, domina español pero se conservaron también en muchas regiones las lenguas indígenas como quichua o quechua, queqchi ect. Los libros, relatos viajeros, conferencias universitarias, encuentros latinoamericanos cada vez más despertaban mis intereses por la riqueza natural y cultural (los recursos naturales, la biodiversidad, los frutos tropicales, grupos étnicos, indígenas, la música, los bailes), Muchas flores, frutas, vegetales que cultivamos en nuestras casas origen de América por ejemplo philodendron, amarilis, jacaranda, tagetes, el maíz, pimentones(pimientos), ají, calabazas, tomates, frijoles(alubias), papas(patatas y otros tubérculos cultivados en los Andes miles de años). América Latina es excepcionalmente rica en los recursos naturales (biomasa, agua, oro, esmeraldas, plata, cobre, hierro, lito, petróleo, cacao, caucho, las plantas medicinales por ejemplo el árbol de quinina contra la malaria). Desafortunadamente estos recursos ceden de la degradación sucesiva, desaparecen muchas especies ni siquiera descubiertas. Brasil es un país que posee más biodiversidad del mundo por la Amazonia pero la destruye talando hectáreas de los bosques, no pensando sobre una compensación ambiental y desarrollo sostenible, desplazando o matando las indígenas por la industria y agricultura intensiva. Colombia en cuestión de biodiversidad ocupa cuatro puesto después de Brasil, Madagascar y Rèpublica de Sudàfrica, en caso de los aves primer puesto, igual diverso es màs pequeño Ecuador y luego Mèxico.
Guatemala, Semuc Champey
Parque Tayrona, Colombia
Bogota, Colombia
Guna Yala, Panama
Conseguì cumplir mi sueño y despuès de 6 meses de trabajo en Newbury en Inglaterra, 28 de diciembre 2012 subì el aviòn de aerolíneas bèlgicas JetAirFly (actualmente Tui). Tenian los vuelos económicos al Caribe, desde 250 euros la ida de Bruselas a Cancún en México de donde empecé una aventura del viaje 10 meses por Amèrica Central y Sur por via terrestre. Generalmente estoy al favor de limitar los vuelos por la contaminaciòn, quemar el petrolio. Asi que para las cortas distancias prefiero el tren, autobus o bicicleta, si voy lejos normalmente es para màs tiempo y prefiero ir no solo por puro viaje sino por otros propositos como un trabajo, ayuda, voluntariado. Despues otros 6 meses de trabajo en Inglaterra, Oxford habian otros 6 meses en Colombia y Venezuela (2014/2015), luego enero/febrero 2017 Dominicana y enero/febrero 2019 Costa Rica y Panama. En total en Amèrica Latina pasè 18 meses.
Vineyard at Stockross,Newbury, Anglia/el hotel dónde trabajaba en Inglaterra
Dominicana,Santo Domingo
Costa Rica, MonteVerde
Wstęp, cele
Ideą bloga jest promocja kultury latynoamerykańskiej, języka hiszpańskiego, świadomości ekologicznej, podróży z poszanowaniem przyrody oraz kultury. Chciałabym również promować Polskę, którą zaczęłam bardziej doceniać podróżując po innych krajach, która ma wiele do zaoferowania pod względem przyrodniczym, krajobrazowym, gastronomicznym, kulturowym i historycznym. Zawsze najgorsze są początki, wiele osób mnie prosiło o relacje, jednakże z zamiarem pisania bloga ociągałam się 7 lat, czas szybko leci…Nie wiem, co z tego wyjdzie, ale zobaczymy. Generalnie lubię pisać, ale bardziej prywatne listy lub też opinie,komentarze, gdy dany temat jest poruszający.
Krzeszowice – una peregrinaciòn
Jestem miłośniczką przyrody, różnorodności biologicznej oraz kulturowej, wrażliwą na problemy jej ochrony, pasjonatką ogrodnictwa organicznego i zdrowego trybu życia, zmieniając zachowania z myślą o przyszłych pokoleniach, zmniejszaniu negatywnego wpływu na środowisko na przykład poprzez ograniczenia zakupów produktów spożywczych przemysłowych, przetworzonych oraz w opakowaniach zwłaszcza plastikowych (np. przetwory, soki z plonów z własnego ogródka). Od dziecka kochałam przyrodę i martwiła mnie jej postępująca dewastacja przez egoizm ludzki. Ukończyłam Międzywydziałowe Studia Ochrony Środowiska na Uniwersytecie Warszawskim, podczas podróży podejmowałam się wolontariatów i staram się uświadamiać spotykanych ludzi.
Podlasie/Polonia
Przygodę z hiszpańskim zaczęłam we wrześniu 2006 po pierwszym wyjeździe do Hiszpanii, którą początkowo się zauroczyłam. W kolejnych latach odwiedzałam wielokrotnie, poznając zarówno centrum półwyspu iberyjskiego: Madryt i pobliskie, okoliczne urokliwe miasteczka budowane z kamienia jak Pedraza czy Patones, średniowieczne Toledo, Segovia z rzymskim akweduktem, miejsce narodzin Cervantesa- Alcalà de Henares pełna bocianów na dachach kościołów, gdzie byłam na wymianie studenckiej Erasmus, studenckie miasto Salamanca, królewski Escorial, Avila świętej Teresy z pokaźnymi murami obronnymi, artystyczny Aranjuez z pięknymi królewskimi ogrodami, park Alto Tajo(Górny Tag), rezerwat żurawi Gallocanta; południe: upalna Sevilla pełna pomarańczy, wietrzna z białym budownictwem Tarifa(stacja ornitologiczna), portowe Cadiz nad Pacyfikiem, Màlaga na słonecznym wybrzeżu, Fuengirola, Granada- była siedziba arabskich Maurów, Alicante, gorąca Murcia, Elche, Valencia, skąd pochodzi paella i sangría, katalońska Balcelona, dyskotekowe Lloret de Mar, Blanes z pięknym ogrodem botanicznym na costa brava; oraz północ: deszczowa Galicja – Santiago de Compostella, Ponteverdra; górzysta, zielona Kantabria .
Od dzieciństwa fascynowałam się podróżami, ale w szczególności upodobałam sobie Amerykę Łacińską, Iberoamerykę czyli teren 20 krajów Ameryki Centralnej i Południowej, mówiących językami romańskimi po konkwistach wieku XVI: hiszpańskim, portugalskim oraz francuskim, dominuje jednakże hiszpański, choć w wielu regionach zachowały się też języki tubylcze, indiańskie jak keczua, kiczua, kekczi ect. Książki, relacje podróżnicze, wykłady ogólnouniwersyteckie, spotkania latynoamerykańskie coraz bardziej rozbudzały zainteresowanie przez bogactwo naturalne i kulturowe ( zasoby przyrodnicze, bioróżnorodność, owoce tropikalne, grupy etniczne, muzyka, tańce). Wiele kwiatów, owoców, warzyw uprawianych w naszych domach pochodzi właśnie z Ameryki np. filodendron, amarylis, Jacaranda, nasturcja, aksamitka, kukurydza, papryka, dynie, pomidory, fasola, ziemniaki i inne bulwy (uprawiane w Andach od tysięcy lat). Ameryka Łacińska jest nadzwyczaj bogata w zasoby przyrodnicze (biomasa, woda, złoto, szmaragdy, srebro, miedź, żelazo, lit, ropa naftowa, kakao, kauczuk, rośliny lecznicze np drzewo chinowe skąd pochodzi chinina przeciw malarii). Niestety zasoby te ulegają sukcesywnej degradacji, znikają gatunki nawet nieodkryte. Brazylia jest krajem o największej bioróżnorodności świata przez Amazonię, ale jest niszczona poprzez wycinki hektarów lasów, nie myśląc o kompensacji środowiskowej i zrównoważonym rozwoju, przesiedlając lub zabijając Indian przez potrzeby przemysłowe i rolnictwa intensywnego. Kolumbia pod względem bioróżnorodności zajmuje czwarte miejsce, po Brazylii, Madagaskarze i Republice Południowej Afryki, w kwestii ptaków pierwsze miejsce, tak samo bioróżnorodny jest mniejszy Ekwador, następnie Meksyk.
Honduras, Parque Nacional Cerro Azul Meambar
Udało mi się zrealizować marzenie i po 6 miesiącach pracy w Newbury, w Anglii, 28 grudnia 2012 wsiadłam w samolot linii belgijskich JetAir Fly(obecnie Tui) mający loty na Karaiby wówczas od 250 euro w jedną stronę, lecący z Brukseli do Cancùn w Meksyku, skąd zaczęłam przygodę podróży 10 miesięcznej przez Amerykę Centralną i Południową drogą lądową. Ogólnie jestem za ograniczaniem lotów ze względów na produkcję zanieczyszczeń, spalania ropy, dlatego z krótkodystansowych lotów staram się rezygnować i wolę pociąg, autobus czy rower, a gdy jest długodystansowy, to na dłuższy termin oraz celem jest nie tylko podróż sama w sobie ale też np. praca, pomoc, wolontariaty. Po kolejnych 6 miesiącach pracy w Anglii, w Oksfordzie było kolejne 6 miesięcy w Wenezueli i Kolumbii (2014/2015), styczeń/luty 2017 Dominikana, styczeń/luty 2019 Kostaryka i Panama. Łącznie w Ameryce Łacińskiej spędziłam 18 miesięcy.
andariega-polaca 